موسسه آموزش عالي حوزوي فاطمیه دامغان

وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَمُلْكًا كَبِيرًا

و هنگامى که آن جا را ببینى نعمت و ملک عظیمى را مى بینى!(انسان/۲۰)

براى نعیم و ملک کبیر تفسیرهاى زیادى شده، از جمله در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: معنى آیه این است: ملکى است که هرگز زائل نمى شود و فنا نمى پذیرد .

یا نعمت هاى بهشتى آن قدر گسترده است که از نظر کثرت به وصف نمى آید.

یا این که ملک کبیر آن است که فرشتگان به هنگام دخول بر بهشتیان اذن مى گیرند، و با سلام به آنها تحیت مى گویند.

یا بهشتیان هر چه اراده کنند به آن دست مى یابند.

یا پائین ترین فرد بهشتى قلمرو ملکش به اندازه اى است که وقتى نگاه مى کند فاصله هزار سال راه را مى بیند!

و یا به معنى ملک دائمى و ابدى و توأم با تحقق تمام آرزوها است.

واژه نعیم که در لغت به معنى نعمت هاى فراوان است، و ملک کبیر که از عظمت و وسعت باغ هاى بهشتیان خبر مى دهد، مفهوم وسیع و گسترده اى دارند که همه تفسیرهاى فوق را شامل مى شوند.

تفسیر نمونه

?وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا

?و نام پروردگارت را هر صبح و شام یاد کن(انسان/۲۵)

بُکْرَة (بر وزن نکته) به معنى آغاز روز است و اصیل نقطه مقابل آن یعنى شامگاهان و آخر روز.

بعضى گفته اند: اطلاق این واژه بر آخر روز با توجه به این که از ماده اصل گرفته شده، به خاطر آن است که آخر روز اصل و اساس شب را تشکیل مى دهد.

از بعضى از تعبیرات استفاده مى شود: اصیل گاه به فاصله میان ظهر و غروب اطلاق مى گردد (مفردات راغب).

و از بعضى دیگر بر مى آید: اصیل به اوائل شب نیز گفته مى شود; زیرا که آن را به عَشِىّ تفسیر کرده اند و عَشِىّ آغاز شب است چنان که نماز مغرب و عشا را عشائین مى گویند، حتى از بعضى کلمات استفاده مى شود: عَشِىّ از زوال ظهر تا صبح فردا را نیز شامل مى شود.

اما با توجه به این که اصیل در آیه شریفه در مقابل بکرة (صبحگاهان) قرار گرفته، و بعد از آن نیز سخن از عبادت شبانه به میان آمده، روشن مى شود منظور همان طرف آخر روز است.

تفسیر نمونه

إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ

به یقین پروردگارت بهتر از هر کس مى داند چه کسى از راه او

گمراه شده، و نیز از هدایت یافتگان بهتر آگاه است.(قلم/۷)

در حدیث مستندى آمده است: هنگامى که قریش دیدند پیامبر، على(علیه السلام)را بر دیگران مقدم مى شمرد و بزرگ مى دارد، به مذمت على(علیه السلام) پرداخته گفتند: محمّد مفتون او شده است، اینجا بود که خداوند ن و القلم را نازل کرد، و به آن سوگند یاد نمود که: اى محمّد(صلى الله علیه وآله) تو مفتون و مجنون نیستى ـ تا آنجا که فرمود: ـ خداوند مى داند و مى شناسد کسانى را که گمراه شده اند، اشاره به جماعت قریش که این سخنان را مى گفتند، و خداوند هدایت یافتگان را بهتر مى شناسد، اشاره به على(علیه السلام)

تفسیر نمونه

وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ

و تو اخلاق عظیم
و برجسته اى دارى.(قلم/۴)

خُلُق از ماده خلقت به معنى صفاتى است که از انسان جدا نمى شود، و همچون خلقت و آفرینش انسان مى گردد.

بعضى از مفسران، خلق عظیم پیامبر(صلى الله علیه وآله) را به صبر در راه حق، گستردگى بذل و بخشش، تدبیر امور، رفق و مدارا، و تحمل سختى ها در مسیر دعوت به سوى خدا، عفو و گذشت، و جهاد در راه پروردگار، و ترک حسد و حرص تفسیر کرده اند، گر چه همه این صفات در پیامبر(صلى الله علیه وآله) بود، ولى خُلُق عظیم او، منحصر به اینها نبود.

در بعضى از تفاسیر نیز، خُلُق عظیم به قرآن یا آئین اسلام تفسیر شده است که، مى تواند از مصادیق مفهوم وسیع فوق باشد، به هر حال، وجود این خُلُق عظیم در پیامبر(صلى الله علیه وآله)، دلیل بارزى بر عقل و درایت آن حضرت و نفى نسبت هاى دشمنان بود.

تفسیر نمونه

?وَإِنَّ لَكَ لَأَجْرًا غَيْرَ مَمْنُونٍ

?و براى تو پاداشى بزرگ و همیشگى است.
(قلم/۳)

چرا چنین پاداشى نداشته باشى؟ در حالى که، در برابر این تهمت هاى زشت و ناروا استقامت مى کنى، و براى آنها آرزوى هدایت و نجات دارى، و هرگز از تلاش و کوشش در این راه خسته نمى شوى.

مَمْنُون از ماده منّ به معنى قطع آمده است، یعنى اجر و پاداشى که هرگز قطع نمى شود، و دائماً باقى است.

بعضى گفته اند: ریشه این معنى، از منت گرفته شده; زیرا منت باعث قطع نعمت است.

بعضى نیز گفته اند: منظور از غَیْرَ مَمْنُون این است که: خداوند در مقابل این اجر عظیم، هرگز بر تو منت نمى گذارد، ولى تفسیر اول مناسب تر است.

تفسیر نمونه

مَا أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ

که به لطف و نعمت پروردگارت تو مجنون نیستى(قلم/۲)

آنها که این نسبت ناروا را به تو مى دهند، کوردلانى هستند که این همه نعمت الهى را درباره تو نمى نگرند، نعمت عقل و درایت سرشار، نعمت امانت، صدق و راستى و نعمت علم و دانش آشکار، و نبوت و مقام عصمت.

دیوانه آنها هستند که، مظهر عقل کل را متهم به جنون مى کنند، و رهبر و راهنماى انسان ها را با این نسبت ناروا، از خود دور مى سازند.

تفسیر نمونه

فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَٰلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا

(بخاطر این عقیده و عمل)خداوند آنان را از شرّ آن روز نگه مى دارد و از آنها استقبال مى کند درحالى که شادمان و مسرورند(انسان/۱۱)

نَضْرَةً به معنى طراوت و خرمى و شادابى خاصى است که بر اثر وفور نعمت و رفاه به انسان دست مى دهد، آرى، رنگ رخسار آنها در آن روز از آرامش و نشاط درونى آنان خبر مى دهد.

بنابراین اگر در دنیا به خاطر احساس مسؤولیت از آن روز بیمناک بودند، خداوند در عوض آنها را در آن روز غرق شادمانى و سرور مى کند.

تعبیر به لَقّاهُم از تعبیرهاى بسیار جالبى است که نشان مى دهد: خداوند بزرگ از این میهمانان گران قدر با لطف خاصش استقبال مى کند، و آنها را که غرق شادى و سرورند در سایه رحمتش جاى مى دهد.

تفسیر نمونه

?إِنَّ هَٰؤُلَاءِ يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا

آنها زندگى زودگذر دنیا را دوست دارند، در حالى که روز سختى را پشت سر خودرها مى کنند.(انسان/۲۷)

:افق افکار آنها از خور و خواب و شهوت فراتر نمى رود، و آخرین نقطه دید آنها همین لذائد بى قید و شرط مادى است، و عجب این که: مى خواهند روح بزرگ پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نیز با همین مقیاس بسنجند

اما این بى خبران کوردل توجه ندارند چه روز سنگینى در پیش دارند؟!، سنگین از نظر مجازات ها، سنگین از نظر محاسبه، و سنگین از نظر طول زمان و فضاحت و رسوائى سنگین.

تعبیر به وَراءَهُم (پشت سرشان) با این که باید قاعدتاً پیش روى آنها گفته شود، به خاطر آن است که اینها آن روز را به دست فراموشى مى سپارند، گوئى پشت سر انداخته اند، ولى به گفته بعضى از مفسران کلمه وَراء گاه به معنى پشت سر، و گاه به معنى پیش رو به کار مى رود.

تفسیر نمونه

?وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا

و غذاى (خود) را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مستمند»و «یتیم» و «اسیر» اطعام مى کنند.(انسان/۸)

اطعام کردن آنها ساده نیست، بلکه توأم با ایثار در هنگام نیاز شدید است، و از سوى دیگر، اطعامى است گسترده که انواع نیازمندان را از مسکین ، یتیم و اسیر شامل مى شود، و به این ترتیب، رحمتشان عام و خدمتشان گسترده است.

از آیه فوق به خوبى استفاده مى شود: یکى از بهترین اعمال، اطعام محرومان و نیازمندان است، نه تنها نیازمندان مسلمان که اسیران بلاد شرک، نیز تحت پوشش این دستور اسلامى قرار گرفته، تا آنجا که اطعام آنها یکى از کارهاى برجسته ابرار شمرده شده است.

تفسیر نمونه

والدین عزیز توجه داشته باشید،کودکی که در حالت عصبانیت است،نمی توان با دعوا و قهر آرام کرد،چون این کار علاوه بر عصبانی تر شدن او،باعث لجباز شدنش نیز می شود.

بهتر است وقتی کودک عصبانی است:
احساسات او را تایید کنید.(مثلا به او بگویید،اگر این اتفاق برای فلانی هم میفتاد،او هم عصبانی میشد)
علت عصبانی شدنش را توضیح دهید.(مثلا بگویید،تو عصبانی هستی، چون برادر کوچک‌تر تو، لیوانت را شکست).

از او سوال کنید عکس العمل او در هنگام عصبانیت باعث می شود در دیگران چه حسی را ایجاد کند.

جایگزین رفتارهای اشتباهش در هنگام عصبانیت توضیح دهید.(مثلا به او بگویید،داد زدن ویا لگد زدن و…کارهای خوبی نیستند و او می تواند، وقتی آرام تر شد، برود و از طرف مقابلش عذرخواهی کند.)☘☘

إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلَاسِلَ وَأَغْلَالًا وَسَعِيرًا

ما براى کافران،زنجیرها و غلها و شعله هاى سوزان آتش آماده کرده ایم!(انسان/۴)

تعبیر به أَعْتَدْنا: آماده کرده ایم تأکیدى است بر مسأله حتمى بودن مجازات این گروه، درست است که آماده کردن از قبل، کار کسانى است که توانائى محدودى دارند و احتمال مى دهند به هنگام نیاز توانائى پیدا نکنند، و این معنى درباره خداوند موردى ندارد; چرا که هر چه را اراده کند با فرمان کُن فوراً موجود مى شود، در عین حال براى بیان قطعى بودن مجازات کافران اعلام مى کند: وسائل مجازات آنها از هم اکنون آماده است!

 سَلاسِل جمع سلسله به معنى زنجیر و أَغْلال جمع غل به معنى حلقه اى است که بر گردن یا دست ها قرار مى دهند، سپس آن را با زنجیر مى بندند.

به هر حال، ذکر غل و زنجیر، و سپس شعله هاى سوزان آتش بیانگر مجازات عظیم این گروه است که در آیات دیگر قرآن نیز به آن اشاره شده، و عذاب و اسارت در آن جمع است.

تفسیر نمونه

إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا

ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس.(انسان/۳)

هدایت در اینجا معنى وسیع و گسترده اى دارد که هم هدایت تکوینى را شامل مى شود، هم هدایت فطرى و هم تشریعى را هر چند سوق آیه بیشتر روى هدایت تشریعى است.

توضیح این که از آنجا که خداوند انسان را براى هدف ابتلاء و امتحان و تکامل آفریده است، مقدمات وصول به این هدف را در وجود او آفریده، و نیروهاى لازم را به او بخشیده این همان هدایت تکوینى است.

سپس در اعماق فطرتش عشق به پیمودن این راه را قرار داده، و از طریق الهامات فطرى، مسیر را به او نشان داده، و از این نظر هدایت فطرى نموده و از سوى دیگر، رهبران آسمانى و انبیاى بزرگ را به تعلیمات و قوانین روشن براى ارائه طریق مبعوث کرده، و به وسیله آنها هدایت تشریعى فرموده است، و البته تمام این شعب سه گانه هدایت، جنبه عمومى دارد، و همه انسان ها را شامل مى شود.

تفسیر نمونه

إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا

ما انسان را از نطفه به هم آمیخته اى آفریدیم، و او را مى آزماییم. (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم. (انسان/۲)

آفرینش انسان از نطفه مخلوط ممکن است اشاره به اختلاط نطفه مرد و زن و ترکیب اسپرم و اوول بوده باشد همان گونه که در روایات اهلبیت(علیهم السلام)اجمالاً به آن اشاره شده است. یا اشاره به استعدادهاى مختلفى که در درون نطفه از نظر عامل وراثت از طریق ژن ها و مانند آن وجود دارد، و یا اشاره به اختلاط مواد مختلف ترکیبى نطفه است; چرا که از ده ها ماده مختلف تشکیل یافته، و یا اختلاط همه اینها با یکدیگر، معنى اخیر از همه جامع تر و مناسب تر است.

جمله نَبْتَلِیْه اشاره به رسیدن انسان به مقام تکلیف، تعهد، مسئولیت، آزمایش و امتحان است، و این یکى از بزرگترین مواهب خدا است که به انسان کرامت فرموده و او را شایسته تکلیف و مسئولیت قرار داده است.

و از آنجا که آزمایش و تکلیف بدون آگاهى ممکن نیست، در آخر آیه اشاره به ابزار شناخت و چشم و گوش مى کند که در اختیار انسان ها قرار داده است.

تفسیر نمونه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا

*بنام خداوند بخشنده مهربان* آیا این گونه نیست که زمانى طولانى از روزگار بر انسان گذشت که چیز قابل ذکرى نبود؟!(انسان/۱)

آرى، ذرات وجود او هر کدام در گوشه‌اى پراکنده بود، در میان خاک ها، در لابلاى قطرات آب دریاها، در هوائى که در جوّ زمین وجود دارد، مواد اصلى وجود او هر کدام در گوشه یکى از این سه محیط پهناور افتاده بود، و او در میان آنها در حقیقت گم شده، و هیچ قابل ذکر نبود.

در تفسیر جمله لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً: چیز قابل ذکرى نبود نیز نظرات دیگرى اظهار شده است، از جمله این که: انسان به هنگامى که در عالم نطفه و جنین بود، موجود قابل ذکرى نبود، ولى بعداً که مراحل تکامل را پیمود به موجودى قابل ذکر تبدیل شد.

تفسیر نمونه

تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ

به خدا و پیامبرش ایمان آورید و با اموال و جانهایتان در راه خدا جهاد کنید. این براى شما (از هر چیز) بهتر است اگر بدانید.(صف/۱۱)

مخاطب، به قرینه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مؤمنانند، و در عین حال، آنها را به دو اصل ایمان و جهاد دعوت مى کند، ممکن است این تعبیر، اشاره به این باشد که، ایمانِ اسمى و سطحى کافى نیست، ایمان عمیق و خالص لازم است که، بتواند سرچشمه ایثار، فداکارى و جهاد گردد.

به هر حال، ایمان به پیامبر(صلى الله علیه وآله) از ایمان به خدا جدا نیست، همان گونه که جهاد با جان، از جهاد با مال نمى تواند جدا باشد; زیرا تمام نبردها نیاز به وسائل و امکاناتى دارد که، از طریق کمک هاى مالى باید تأمین شود.

تفسیر نمونه