موسسه آموزش عالي حوزوي فاطمیه دامغان

🕋 وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ ۖ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا

🕊 و کافران گفتند: «چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟!» این (نزول تدریجى) براى این است که قلب تو را بوسیله آن محکم داریم، و (از این رو) آن را بتدریج بر تو خواندیم.(فرقان/۳۲)

💎اثرات عمیق نزول تدریجى قرآن

🔹درست است که: طبق روایات (بلکه ظاهر بعضى از آیات) قرآن دو نزول داشته: یکى نزول دفعى و یک جا، در شب قدر، بر قلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) و دیگر نزول تدریجى در بیست و سه سال، بدون شک، آنچه جنبه رسمیت داشته، و پیامبر و مردم با آن روبرو بوده اند، نزول تدریجى قرآن است.

💠 اصولاً، آنها که چنین ایرادهائى را به قرآن مى کردند، به این حقیقت توجه نداشتند که: قرآن یک کتاب کلاسیک نیست، که درباره موضوع یا علم معینى صحبت کند، بلکه، یک برنامه زندگى است براى ملتى که انقلاب کرده، و در تمام ابعاد زندگى از آن الهام مى گیرد.

💠 بسیارى از آیات قرآن به مناسبت هاى تاریخى، مانند جنگ بدر ، احد ، احزاب و حنین نازل شده، و دستورالعمل ها یا نتیجه گیرى هائى از این حوادث بوده است، آیا معنى دارد که: اینها یک جا نوشته شود و به مردم عرضه گردد؟!.

📚تفسیر نمونه

 قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنبَغِي لَنَا أَن نَّتَّخِذَ مِن دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَاءَ وَلَٰكِن مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّىٰ نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا

🕊 (در پاسخ) مى گویند: «منزّهى تو! براى ما سزاوار نبود که غیر از تو اولیایى برگزینیم، ولى آنان و پدرانشان را از نعمتها برخوردار نمودى تا این که (به جاى شکر نعمت) یاد تو را فراموش کردند و همگى تباه و هلاک شدند».(فرقان/۱۸)

💠 نه تنها ما آنها را به سوى خود دعوت نکردیم، بلکه ما به ولایت و عبودیت تو معترف بودیم و غیر از تو را معبود براى خود و دیگران برنگزیدیم!.

💠 علت انحراف آنها این بود که: آنان و پدرانشان را از نعمت ها و مواهب دنیا برخوردار نمودى (آنان به جاى این که شکر نعمتت را به جا آورند در شهوات و کامجوئى ها فرو رفتند) تا یاد تو را فراموش کردند و به همین دلیل فاسد شدند و هلاک گشتند.

📚تفسیر نمونه

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَأَنتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَٰؤُلَاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ

🕊 (به خاطر بیاور) روزى را که همه آنان و آنچه را که غیر از خدا مى پرستند جمع مى کند، آنگاه به آنها مى گوید: «آیا شما این بندگان مرا گمراه کردیدیا خودشان راه را گم کردند؟!»(فرقان/۱۷)

💠 منظور از معبودها در اینجا کیانند؟
در پاسخ این سؤال، دو تفسیر در میان مفسران معروف وجود دارد:

🔹نخست این که: منظور معبودهاى انسانى (همچون مسیح(علیه السلام)) یا شیطانى (همچون جنّ) و یا فرشتگان است که هر کدام را گروهى از مشرکان براى پرستش انتخاب کرده بودند.

🔹تفسیر دوم که جمعى از مفسران آن را ذکر کرده اند، این است: خداوند در آن روز، نوعى از حیات و درک و شعور به بت ها مى بخشد، به طورى که مى توانند مورد بازپرسى قرار گیرند، و پاسخ لازم را بدهند که: خدایا ما اینها را گمراه نکردیم، بلکه، آنها خودشان بر اثر غرق شدن در شهوات و غرور، گمراه شدند.

🔹این احتمال نیز، وجود دارد که: تمام معبودها را شامل شود، اعم از آنها که داراى عقل و شعورند و به زبان خود واقعیت ها را مى گویند، و معبودهائى که از عقل و شعور برخوردار نیستند و به زبان حال حقیقت را منعکس مى سازند.

⬅️ ولى، قرائن موجود در آیه، با تفسیر اول هماهنگ تر است، چرا که فعل ها و ضمیرها همه نشان مى دهد: طرف صحبت، صاحبان عقل و شعورند.

📚تفسیر نمونه

🕋 قُلْ أَذَٰلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ ۚ كَانَتْ لَهُمْ جَزَاءً وَمَصِيرًا

🕊 (اى پیامبر!) بگو: «آیا این بهتر است یا بهشت جاویدانى که به پرهیزگاران وعده داده شده؟! بهشتى که پاداش اعمال آنها، و سرانجامشان است.»(فرقان/۱۵)

💠 این سؤال و داورى طلبیدن، نه به خاطر آن است که: کسى تردید در این امر داشته باشد، و نه این که: آن عذاب هاى دردناک وحشتناک قابل موازنه و مقایسه با این نعمت هاى بى نظیر باشد، بلکه، این گونه سؤال ها و داورى طلبیدن ها، براى بیدار ساختن وجدان هاى خفته است، که آنها را در برابر یک امر بدیهى و بر سر دو راهى قرار دهند.

💠 اگر در پاسخ بگویند: آن نعمت ها بهتر است و برتر است (که حتماً باید بگویند) خود را محکوم کرده اند که اعمالشان بر ضد آن است، و اگر بگویند: آن عذاب بر این نعمت برترى دارد، سند بى عقلى خود را امضاء نموده اند.

📚تفسیر نمونه

هر روز با کلام خدا

🕋 وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَائِقَ وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِلِينَ

🕊 ما بر فراز شما هفت راه [= طبقات هفتگانه آسمان ]را قرار دادیم. و هرگز از خلق (خود) غافل نبوده ایم.(مؤمنون/۱۷)

💠 طرائق جمع طریقه به معنى راه ۰یا به معنى طبقه است، در صورت اول، معنى آیه چنین مى شود: ما هفت راه بالاى سر شما آفریدیم، ممکن است این راه ها طرق رفت و آمد فرشتگان باشد، و ممکن است مدار گردش ستارگان آسمان.

💠 بنابر معنى دوم، مفهومش این است: ما هفت طبقه (هفت آسمان) بر فراز شما آفریدیم.

💠 اگر عدد هفت را به معنى تکثیربگیریم مفهومش این است که بر فراز شما عالم هاى بسیار و کرات، کواکب و سیارات بى شمارى است.

📚تفسیر نمونه

 وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ

 ما شما را آفریدیم. سپس صورت بندى کردیم. بعد به فرشتگان گفتیم: «براى آدم سجده و خضوع کنید.» آنها همه سجده کردند.جز ابلیس که از سجده کنندگان نبود. (اعراف/۱۱)

این که در آیه فوق، خلقت قبل از صورت بندى بیان شده، ممکن است اشاره به این باشد که: نخست ماده اصلى انسان را آفریده و بعد، به آن صورت انسانى بخشیده است.

سجده فرشتگان براى آدم به معنى سجده پرستش نبوده است; زیرا پرستش مخصوص خدا است، بلکه سجده در اینجا به معنى خضوع و تواضع است (یعنى در برابر عظمت آدم خضوع کردند) و یا به معنى سجده براى خداوندى است که چنین مخلوق موزون و با عظمتى آفریده است.

ابلیس از فرشتگان نبود، بلکه طبق تصریح آیات قرآن، از بخش دیگرى از مخلوقات به نام جنّ بوده است.

تفسیر نمونه

فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ

به یقین، (هم) از کسانى که پیامبران به سوى آنها فرستاده شدند سؤال خواهیم کرد. و(هم) از پیامبران سؤال مى کنیم.(اعراف/۶)

 هم رهبران مسئولند و هم پیروان، هم پیشوایان و هم تابعان، منتها چگونگى مسئولیت هاى این دو گروه متفاوت است.

حدیثى که از امیر مؤمنان على(علیه السلام) در این زمینه نقل شده، نیز این معنى را تأئید مى کند، آنجا که مى فرماید: فَیُقامُ الرُّسُلُ فَیُسْئَلُونَ عَنْ تَأْدِیَةِ الرِّسالاتِ الَّتِى حَمَلُوها إِلى أُمَمِهِمْ فَأُخْبِرُوا أَنَّهُمْ قَدْ أَدُّوا ذلِکَ إِلى أُمَمِهِمْ…:

پیامبران را نگه مى دارند و از آنها سؤال مى کنند که آیا رسالت خویش را به امت ها رساندند یا نه؟ آنها پاسخ مى گویند که: این وظیفه را انجام داده اند .

در روایت دیگرى که در تفسیر على بن ابراهیم نقل شده نیز به این معنى تصریح شده است.

تفسیر نمونه

وَكَم مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَيَاتًا أَوْ هُمْ قَائِلُونَ

چه بسیار شهرها و آبادیها که آنها را (بر اثر گناه فراوانشان) هلاک کردیم. و عذاب ما شب هنگام، یا در روز هنگامى که استراحت کرده بودند،
به سراغشان آمد.(اعراف/۴)

 قَرْیَه در اصل از ماده قَرْى (بر وزن نهى) به معنى جمع شدن آمده، و چون قریه مرکز اجتماع افراد بشر است، این نام بر آن اطلاق شده است.

از اینجا روشن مى شود که: قریه تنها به معنى روستا نیست، بلکه هر گونه آبادى و مرکز اجتماع انسان ها اعم از روستا و شهر را شامل مى شود، و در بسیارى از آیات قرآن نیز این کلمه به چشم می خورد.

این که در آیات فوق مى خوانیم مجازات پروردگار در دل شب یا به هنگام استراحت نیمروز، دامان آنها را مى گرفت، براى این بوده است که: طعم تلخ کیفر را بیشتر بچشند، و آرامش و آسایش آنها به کلى در هم ریخته شود، همان طور که آرامش و آسایش دیگران را به هم ریخته بودند!، و به این ترتیب کیفرشان متناسب گناهشان است.

این موضوع نیز به خوبى از آیه استفاده مى شود که عموم اقوام مجرم و گنهکار، هنگامى که گرفتار چنگال مجازات مى شدند و پرده هاى غفلت و غرور از مقابل چشمانشان کنار مى رفت، همگى به گناه خود اعتراف مى کردند. ولى اعترافى که سودى به حال آنها نداشت; زیرا یک نوع اعتراف اجبارى و اضطرارى بود که حتى مغرورترین افراد خود را از آن ناگزیر مى بینند.

تفسیر نمونه

 كِتَابٌ أُنزِلَ إِلَيْكَ فَلَا يَكُن فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِّنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِكْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِينَ

 این کتابى است که بر تو نازل شده ـ پس نباید از (ناحیه ابلاغ) آن، ناراحتى در سینه داشته باشى. ـ تا به وسیله آن، (مردم را از عواقب اعمال بد) بیم دهى. و تذکّرى است براى مؤمنان.(اعراف/۲)

حَرَج در لغت به معنى گرفتگى، تنگى و هر گونه ناراحتى است، و در اصل، به معنى مرکز اجتماع درختان در هم پیچیده است، سپس توسعه یافته و به هر نوع گرفتگى و ضیق اطلاق شده است.

جمله فوق، به پیامبر(صلى الله علیه وآله) دلدارى مى دهد، که: چون این آیات از ناحیه خدا است، نباید هیچ گونه نگرانى به خود راه دهد.

نه نگرانى از ناحیه بار سنگین رسالتى که بر دوش گرفته.

نه نگرانى از جهت عکس العملى که دشمنان لجوج و سرسخت در برابر آن نشان خواهند داد.

و نه نگرانى از ناحیه نتیجه و برداشتى که از تبلیغ این رسالت انتظار مى رود.

تفسیر نمونه

 وَأُمْلِي لَهُمْ ۚ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ

و به آنها مهلت مى دهم. چرا که نقشه و تدبیر من محکم و متین است. (قلم/۴۵)

تعبیر به: أُمْلِی لَهُمْ: آنها را مهلت مى دهم اشاره به این است که: خداوند در مجازات ظالمان، هرگز عجله نمى کند، کسى عجله مى کند که، مى ترسد فرصت ها از دست او برود، اما خداوند قادر متعال، که هر لحظه هر چه اراده کند صورت مى گیرد، از دست رفتن فرصت براى او مفهوم ندارد، و به هر حال، این هشدارى است به همه ظالمان و گردنکشان که، سلامت، نعمت و امنیت، هرگز آنها را مغرور نکند و هر لحظه در انتظار کیفر شدید خداوند باشند.

تفسیر نمونه

 يَوْمَ يُكْشَفُ عَن سَاقٍ وَيُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ

(به خاطر بیاورید) روزى را که هول و وحشت به نهایت مى رسد و دعوت به سجود مى شوند، امّا نمى توانند (سجده کنند).(قلم/۴۲)

جمله: یُکْشَفُ عَنْ ساق: ساق ها برهنه مى شود به گفته جمعى از مفسرین، کنایه از شدت هول، وحشت و وخامت کار است; زیرا در میان عرب معمول بوده، هنگامى که در برابر کار مشکلى قرار مى گرفت، دامن را به کمر مى زد و ساق پاها را برهنه مى کرد، لذا مى خوانیم: هنگامى که از ابن عباس مفسر معروف از تفسیر این آیه سؤال کردند گفت: هر گاه چیزى از قرآن بر شما مخفى شد، به تعبیرات عرب در اشعار مراجعه کنید، آیا نشنیده اید که شاعر مى گوید: وَ قامَتِ الْحَرْبُ بِنا عَلى ساق: جنگ ما را بر ساق پا نگه داشت کنایه از شدت بحران جنگ است.

بعضى نیز گفته اند: ساق به معنى اصل و اساس چیزى است، مانند ساقه درخت، بنابراین، یُکْشَفُ عَنْ ساق یعنى در آن روز ریشه هاى هر چیز آشکار مى شود، ولى، معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.

تفسیر نمونه

فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ

و آن باغ (سرسبز) همچون شب سیاه و ظلمانى شد. (قلم/۲۰)

آتشى سوزان و صاعقه اى مرگبار، چنان بر آن مسلط شد که آن باغ خرم و سرسبز، همچون شب سیاه و ظلمانى گردید و جز مشتى خاکستر از آن باقى نماند (فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ).

 طائِف از ماده طواف در اصل، به معنى کسى است که بر گرد چیزى مى گردد، ولى، گاه کنایه از بلا و مصیبتى است که در شب روى مى دهد، و منظور در اینجا همین است.

صَرِیم از ماده صرم به معنى قطع است، و در اینجا به معنى شب ظلمانى ، یا درخت بدون میوه یا خاکستر سیاه است; زیرا شب با فرا رسیدن روز قطع مى شود، همان گونه که روز با فرارسیدن شب، و لذا گاهى به شب و روز صریمان مى گویند.

 به هر حال، منظور این است: آن چنان این بلاى آسمانى که ظاهراً صاعقه عظیمى بوده است در این باغستان فرود آمد، که تمام آن را یک جا آتش زد، و چیزى جز مشتى زغال و خاکستر سیاه از آن باقى نماند، و صاعقه ها هرگاه به چیزى بزنند، همین گونه خواهد بود.

تفسیر نمونه

 سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ

 ولى ما بزودى بر بینى او داغ (ننگ) مى نهیم.(قلم/۱۶)

 این، تعبیرى است گویا و رسا بر نهایت ذلیل ساختن آنها، زیرا:

 اوّلاً ـ تعبیر به خُرطُوم (بینى) که تنها در مورد خوک و فیل گفته مى شود، تحقیر روشنى براى آنها است.

ثانیاً ـ بینى در لغت عرب، معمولاً کنایه از بزرگى و عزت است، همان گونه که در فارسى نیز وقتى مى گوئیم: بینى او را به خاک بمالید، دلیل بر این است که عزت او را بر باد دهید.

 ثالثاً ـ علامت گذاردن، مخصوص حیوانات است، در حیوانات در صورت آنها مخصوصاً بر بینى آنها علامت گذارى نمى شود، و در اسلام نیز این کار نهى شده است، همه اینها با بیانى رسا مى گوید: خداوند این چنین افراد طغیانگر خودخواه متجاوز سرکش را، چنان ذلیل مى کند و بانگ رسوائى آنها را در همه جا به صدا درمى آورد که، عبرت همگان گردند.

تفسیر نمونه

 إِذَا تُتْلَىٰ عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ

(در حالى که) هرگاه که آیات ما بر او خوانده شود مى گوید: «اینها افسانه هاى پیشینیان است.»(قلم/۱۵)

 و با این بهانه و این برچسب زشت، از آیات خداوند فاصله مى گیرد، آنها را به دست فراموشى مى سپرد، و دیگران را نیز اغوا مى کند، و به همین دلیل، نباید از چنین افرادى اطاعت و پیروى کرد، و این تکمیلى است بر نهى از اطاعت این گونه افراد.

تفسیر نمونه

 عُتُلٍّ بَعْدَ ذَٰلِكَ زَنِيمٍ

 علاوه بر این کینه توز و بدنام است.(قلم/۱۳)

 عُتُلّ به طورى که راغب در مفردات مى گوید: به کسى مى گویند که بسیار غذا مى خورد، و همه چیز را به سوى خود مى کشد، و دیگران را از آن باز مى دارد.

 بعضى دیگر، عُتُلّ را به معنى انسان بدخوى کینه توز خشن، یا انسان بى حیاى بد خلق تفسیر کرده اند.

 زَنِیم کسى است که اصل و نسب روشنى ندارد و او را به قومى نسبت مى دهند، در حالى که از آنها نیست، و در اصل از زنمه (بر وزن قلمه) به قسمتى از گوش گوسفند مى گویند، که آویزان است، گوئى جزء گوش نیست و به آن وابسته است.

تعبیر به بَعْدَ ذلِکَ اشاره اى به این معنى است که، این دو صفت از صفات سابق زشت تر و نکوهیده تر است، چنان که جمعى از مفسران از آن استفاده کرده اند.

تفسیر نمونه