موسسه آموزش عالي حوزوي فاطمیه دامغان

در دنیای پیچیده کنونی که شاهد رقابت­های بسیار فشرده جوامع مختلف برای دستیابی به جدیدترین تکنولوژی و منابع قدرت هستیم، افراد تیزهوش و خلاق و صاحبان اندیشه نو و تفکر واگرا به مثابه­ی گرانبهاترین سرمایه ­ها، از جایگاه بسیار والا و ارزشمندی برخوردار هستند.

امروز جامعه­ ما بیش از هر زمان دیگر به افراد هوشمند و خلاق نیاز دارد. هر قدر جهانی که در آن زندگی می­ کنیم پیچیده ­تر می­شود نیاز به شناسایی و پرورش ذهنهای خلّاق و آفریننده بیشتر وبیشتر می­گردد.به همین دلیل در شرایط کنونی مسأله خلّاقیت از مهم­ترین مساءل در قلمرو روان­شناسی آموزشگاهی است.

از آن­جایی که به نظر غالب روان­شناسان(سیسک[1] 1987)خلاقیت در سال­های اول زندگی کودک ظهور می­کند و در آغاز با تخیل همراه است ، بدون تردید تخیل از مهم­ترین عواملی است که تفکر خلاق را ممکن می­سازد.در این­جا سعی می­شود به طور اجمالی مسأله تخیل و خلاقیت در کودکان و نوجوانان مورد بررسی قرار گیرد.

خلاقیت چیست؟

خلاقیت واژه­ای است بسیار مهم و ارائه تعریفی دقیق از آن امری است بس دشوار. واقعیت این است که تاکنون محققان و روان­شناسان مختلف به­جای ارائه تعریفی جامع از خلاقیت ، بیشتر سعی داشته­اند تصویری از ویژگی­های افراد خلاق ترسیم نمایند؛ لذا ارائه تعریفی جامع ومانع از خلاقیت که همه ابعاد و کنش­های آن را شامل گردد، اگر غیر ممکن نباشد، فوق العاده مشکل است.

پژوهشگران مختلف برداشت­های متفاوتی از خلاقیت داشته و بالطبع تعاریف متنوعی از آن ارائه کرده­اند.وجود چنین اختلاف نظری در این زمینه، ناشی از ماهیت بسیار پیچیده و مرکب کنش­های مغزی است. به نظر بعضی از روان­شناسان ، «خلاقیت ترکیبی است از قدرت ابتکار، انعطاف پذیری و حساسیت در برابر نظریاتی که یاد گیرنده را قادر می­سازد خارج از نتایج تفکر نامعقول به نتایج متفاوت و مولد بیندیشد که حاصل آن رضایت شخصی و احتمالاً ناخشنودی دیگران خواهد بود.»­(استرن برگ [2] 1989) . متداول­ترین برداشت از خلاقیت عبارتست ا از این­که فرد فکری نو ومتفاوت ارائه دهد. خلاقیت را می­ توان با تولید[3] یا خلق اثر نو و متفاوت ارزیابی کرد، اما باید به خاطر داشت که هر خلاقیتی لزوماً منجر به تولید اثر قابل مشاهده نمی­ گردد. به عنوان مثال در عالم تخیل، کودک یا نوجوان چیز نو و متفاوتی خلق می­کند ، اما آفرینش ذهنی او برای دیگران قابل مشاهده و بالطبع ارزیابی و قضاوت نیست.

بنابراین خلاقیت یک فرایند ذهنی است که در فرد معینی و در یک زمان مشخص دیده می­ شود، فرایندی که در نتیجه آن یک اثر جدید اعم از ایده یا چیز نو و متفاوت تولید می­شود. تولید جدید و متفاوت می­ تواند کلامی یا غیر کلامی، عینی یا ذهنی باشد.در بحث از خلاقیت تأکید بر نفس تولید بیشتر از نتیجه حاصل است ، چرا که خلاقیت بیش از هر چیز خود یک فرایند است نه یک تولید . در هر حال باید در مطالعه پیرامون خلاقیت به دو نکته بسیار مهم توجه داشت:

اول این­که خلاقیت می­ تواند خلق اشکال یا صورت­های جدیدی از ایده­ ها یا تولیدات کهنه باشد، در این صورت عمدتاً فکرها و ایده ­های گذشته اساس خلاقیت­ های تازه است.

دوم این­که خلاقیت امری است انحصاری و حاصل تلاش فردی و لزوماً یک موقعیت یا مسأله عمومی نیست . لذا فردی ممکن است چیزی را خلق کند که قبلاً هیچ ­گونه سابقه ذهنی از آن نداشته است، اگر چه آن چیز به صورت­های مشابه یا کاملاً یکسان قبلاً توسط شخص دیگری و در موقعیت خاصی خلق شده باشد.

خلاقیت مستلزم بهره­ گیری از نوع خاصی از جریان فکری است، چیزی که گیلفورد[4]  آن را تفکر واگرا[5] نامید . تفکر واگرا ، تفکری است متفاوت از جریان­های فکری موجود . به عبارت دیگر فرد خلاق تمایل دارد مسائل مختلف را به طرق متفاوت حل کند ، ولو این­که ظاهراً یک راه ­حل بیشتر برای آن مسائل وجود نداشته باشد.در مجموع براساس مطالعات و تحقیقات انجام شده پیرامون خلاقیت، نکات زیر در درک و توسعه خلاقیت از اهمیت ویژه­ای برخوردار است:

1-    خلاقیت امری است توسعه­پذیر، به عبارت دیگر همه دانش­آموزان از توانایی بالقوه خلاقیت برخوردارند.

2-    خلاقیت امری است فردی. ارزیابی خلاقیت توأم با ارزیابی توانایی­های فردی است.

3-    خلاقیت از طریق حساسیت در درک مسائل ، قابل توسعه است.

4-    خلاقیت از طریق آزمایش، تجربه و کنکاش رشد می­ کند.

5-    اندیشه تخلی و تفکر مبتکرانه موجب برانگیختگی قدرت خلاقیت می­ شود.

6-    خلاقیت با استقلال فکر و اعتماد به نفس همراه است، لذا برخورداری از اعتماد به نفس قوی برای رشد خلاقیت امری است کاملاً ضروری.

7-    خلاقیت از طریق بیان احساسات و برداشت­های شخصی، غنی­ تر می­ گردد. صحبت درباره تجربه خلاق ارزش آن را بیشتر می­ کند.

8-    خلاقیت، کنجکاوی و تمایل برای دانستن و تجربه بسیاری از امور است، لذا به کنجکاوی دانش­ آموزان می ­بایست بها داده شود.

9-    خلاقیت توسعه­ ی آگاهی، توانایی جذب و بهره­مندی از همه نعمت­های زندگی است.

10-اندیشه­ها و اظهارات خلاق کودکان و دانش­آموزان باید مورد تشویق قرار گیرد و زمینه ظهور آن فراهم آید.

خلاقیت و شخصیت تاکنون بررسی­های انجام شده پیرامون ویژگی­های کودکان و بزرگسالان خلاق، منجر به شناخت صفت واحد یا ویژگی خاص شخصیتی در بین افراد خلاق نشده است، لذا در مطالعاتی که تاکنون در ارتباط با کودکان خلاق به عمل آمده، به مجموعه­ ای از ویژگی­ها که به آن «سندرم خلاقیت» گفته می­شود، اشاره گردیده است. (استرن برگ 1989)

صفحات: 1· 2