موسسه آموزش عالي حوزوي فاطمیه دامغان

?یَأَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شىَ‏ْءٌ عَظِیمٌ(۱) یَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَى النَّاسَ سُكَارَى‏ وَ مَا هُم بِسُكَارَى‏ وَ لَاكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِیدٌ(۲- حج)

?اى مردم! از پروردگارتان پروا كنید، بى‏‌تردید زلزله قیامت، واقعه‏‌اى بزرگ است. روزى را مشاهده خواهید كرد كه هر مادر شیر دهى از كودكى كه شیرش مى‏‌دهد، غافل مى‏‌شود و هر زن بارداری سقط جنین می كند و مردم را مست مى‏‌بینى در حالى كه مست نیستند، بلكه عذاب خدا بسیار شدید است.

این آیات تمام انسان‌ها را از گناه و شکستن حریم‌های الهی برحذر می دهد و به آن‌ها هشدار می دهد که صحنه ای بسیار سخت و عجیبی در پیش است که اگر اهل تقوا نباشند به تلخی و رنج شگفت آور آن روز را با تمام وجود خواهند چشید.

آن‌گاه صحنه هایی از آن واقعه را به تصویر می کشد:

۱. در آن واقعه، تنها زمین نمی لرزد بلکه جهان به لرزه در می آید؛ آسمان و زمین، خورشید و ستارگان، کرات و کهکشان‌ها همه دگرگون می شوند.

۲. « مُرْضِعَةٍ » به زنی گفته می شود که در حال شیر دادن به کودک است و سینه اش در دهان اوست. ذهول هم یعنی اینکه از روی ترس و دهشت از چیزی بگذری و بروی.در آن واقعه مادرانی که در حال شیر دادن به کودکان خود هستند با اینکه عاطفی ترین حالت و قوی ترین دلبستگی عالم میان آن دو وجود دارد ولی با این حال کودک را از خود جدا کرده او را رها می کند و می رود.

۳. هر بارداری طفل خود را سقط می کند.

۴. مردم هراسان و وحشت را که می نگری گمان می کنی که مست اند و عقل از سرشان پریده؛ اما این‌طور نیست؛ عذاب شدید خدا آنها را به این روز انداخته است.

 ر.ک به المیزان

?وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدين (۷۳- انبیاء )

?و ما به آن‌ها انجام كارهاى خیر و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات را وحى كردیم و آن‌ها تنها ما را عبادت می کردند.

هر چند این آیه در توصیف پیشوایان هدایت است ولی حالتی در آن آمده که مراتب ضعیف ترش را می توان در دیگران نیز مشاهده کرد.

وحی همان الهام کردن و به دل انداختن است چیزی که هست در وحی یا به دلیل سرعت زیاد یا به دلیل رمزی و سری بودن و یا به دلایلی دیگر، کسی جز موجود الهام شده از این فرایند و نیز محتوای آن با خبر نمی شود.

وحی به دو صورت ممکن است رخ دهد؛ یکی وحی گزاره های علمی است که در این نوع گیرنده به چیزی که نمی دانست عالم می شود. نوع دیگر وحی فعل عملی است به این صورت که فرد گیرنده در خود میل و اشتیاق شدید به کاری را پیدا کرده و درصدد انجام آن بر می آید.

در آیه مورد بحث سخن از وحی فعل و کارهای خیر است. نمونه های قابل درک این نوع وحی را همه می توانند در خود احساس کنند؛ زمانی که بدون مقدمه در خود میل شدیدی به انجام کار خیری پیدا می کنید و به تکاپو می افتید تا به هرترتیب که شده آن را انجام دهید؛ مصداق و نمونه ضعیف شده ای از وحی فعل خیر است. وحی به مادر موسی برای رها کردن او در آب هم از نمونه های این نوع وحی است.

ر.ک به المیزان

?إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ (۳۸- حج)

?بدون تردید خداوند از اهل ایمان دفاع می کند.

این آیه نویدی به رسول خدا صلی الله علیه و آله است؛ به آن حضرت در برابر تهدیدها و تعرضات دشمنان اسلام چنین بشارت می دهد: بگذار طوائف و قبائل عرب و یهود و نصارا و مشركان شبه جزیره دست به دست هم بدهند تا مؤمنان را تحت فشار قرار داده و به گمان خود نابود كنند، ولى خداوند وعده دفاع از آنها را داده است.

نکته قابل توجه این است که این وعده الهى مخصوص مؤمنان عصر پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر مشركان نبوده؛ بلکه حكمى است که در تمام اعصار و قرون جریان دارد. مهم آن است كه اگر ما مصداق «الَّذِینَ آمَنُوا» باشیم؛ دفاع الهى از ما حتمى و تخلف ناپذیر خواهد بود.

 نمونه

?الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني‏ فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في‏ دينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنين (۲- نور)

?به هر زن و مرد زنا كاری صد تازیانه بزنید و اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید، نباید در [اجراى‏] دین خدا نسبت به آن دو دلسوزى و مهربانى کنید.

ایمان به خداوند حكیم سبب مى‏شود كه انسان بداند هر حكمى فلسفه و حكمتى دارد و بى دلیل تشریع نشده و ایمان به معاد سبب مى‏شود كه انسان در برابر تخلف‌ها احساس مسئولیت كند

این نهی از رأفت و دلسوزی که در آیه آمده است در حقیقت نهی از ترحم بی جایی است که سبب سستی و کوتاهی در اجرای احکام و دستورات دین خدا می شود برای همین بود که فرمود در اجرای این حکم الهی از رأفت در دین خدا پرهیز کنید.

نکته قابل توجه این است که آیه تاكید می کند که مبادا در اجرای این حکم الهی گرفتار محبتها و احساسات بى مورد شوید؛ احساسات و محبتى كه نتیجه‏‌اى جز فساد و آلودگى اجتماع ندارد. آنگاه براى خنثى كردن انگیزه‏هاى این گونه احساسات، مساله ایمان به خدا و روز جزا را یادآور می شود؛ زیرا ایمان به خداوند حكیم سبب مى‏‌شود كه انسان بداند هر حكمى فلسفه و حكمتى دارد و بى دلیل تشریع نشده و ایمان به معاد سبب مى‏‌شود كه انسان در برابر تخلف‌ها احساس مسئولیت كند.

دراینجا حدیث جالبى از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده كه توجه به آن لازم است: «روز قیامت بعضى از زمامداران را كه یك تازیانه از حد الهى كم كرده‏‌اند در صحنه محشر مى‏‌آورند و به او گفته مى‏شود چرا چنین كردى؟ مى‏گوید: براى رحمت به بندگان تو! پروردگار به او مى‏‌گوید: آیا تو نسبت به آن‌ها از من مهربان‌تر بودى؟! و دستور داده مى‏‌شود او را به آتش بیفكنید! دیگرى را مى‏‌آورند كه یك تازیانه بر حد الهى افزوده، به او گفته مى‏‌شود: چرا چنین كردى؟ در پاسخ مى‏‌گوید: تا بندگانت از معصیت تو خوددارى كنند! خداوند مى‏‌فرماید: تو از من آگاه‌تر و حكیم‏‌تر بودى؟! سپس دستور داده مى‏‌شود او را هم به آتش دوزخ ببرند.

?حالت توبه شکنان در قیامت

?كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعيدُوا فيها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَريق (۲۲- حج)

?هر گاه بخواهند از دوزخ و غم و اندوه‌هاى آن خارج شوند آنها را به آن باز مى‏‌گردانند، و به آنان گفته مى‏‌شود، بچشید عذاب سوزان را از آن‌جایی ‌که قیامت ظرف ظهور باطن اعمال است هر پاداش و عذابی که به انسان داده می شود در حقیقت چهره اخروی عمل اوست و جهنم در واقع صورت باطنی گناه است؛ بنابر این می توان گفت این حالتی که آیه از آن سخن می گوید حقیقت و باطن همان حالت دنیایی این عده است که در دنیا چون به گناه عادت کرده بودند هرگاه تصمیم به ترک آن می گرفتند باز دوباره به سمت آن برگشته و جان به آتش گناه می سوزاندند؛ همین حالت یعنی فاصله گرفتن و برگشتن به گناه در قیامت به شکل ظهور می کند که قرآن می گوید: هر گاه بخواهند از دوزخ و غم و اندوه‌هاى آن خارج شوند آن‌ها را به آن باز مى‏‌گردانند.

نمونه

?وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني‏ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني‏ أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى‏ عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفينَ مِنْ زينَتِهِن (۳۱- نور)

?به زنان با ایمان بگو از نگاه كردن به مردان نامحرم خوددارى كنند و دامان خود را از گناه حفظ نمایند و نباید زینت خود را آشكار سازند جز آن مقدار كه طبیعتا ظاهر است‏ و باید روسری‌های خود را روی سینه‏‌هاى خود بیندازند. آن‌ها نباید زینت خود را آشكار سازند مگر برای شوهران‌شان و … (یازده مورد دیگر) و هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانی‌شان برای نامحرمان دانسته شود.

این آیه شریفه در بردارنده چند حکم مهم در مورد رعایت عفت و پاکدامنی است که رعایت تمام آنها برای بانوان مسلمان لازم و ضروری است:

۱. «چشم‏‌چرانى» و دیدن صحنه های حرام همان‌گونه كه بر مردان حرام است بر زنان نیز حرام مى‏‌باشد.

۲. «پوشاندن شرمگاه» در مقابل نگاه دیگران، همان‌گونه که برای مردان واجب است براى زنان نیز واجب است.

۳. «پنهان کردن محل‌هایی از بدن که معمولا تزیین می کنند» یا زینت‌هایی که معمولا از دید نامحرم پنهان است را درمعرض دید او قرار دهند؛ مگر دست‌ها تا مچ و گردی صورت به شرط آنکه زینت نداشته و بدون آرایش باشد.

۴. «وجوب رعایت حجاب»: زنان باید اندام خود را در مقابل دیگران بپوشانند براین اساس واجب است حجاب را رعایت کنند.

خُمُر جمع خِمار است و خمار آن جامه‏‌اى است كه زن سر خود را با آن مى‏‌پوشاند و اضافه آن را روی سینه‏‌اش آویزان مى‏‌كند. كلمه جیوب جمع جَیب است و مراد از آن، سینه‏‌ها است بنابراین معنای آیه این می شود كه به زنان دستور بده تا اطراف مقنعه‏‌های خود را روی سینه‏‌هاى خود انداخته و آن را بپوشانند.

۵. «پرهیز از جلب کردن توجه نامحرم به هنگام راه رفتن»: به هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمین نزنند تا توجه نامحرم به آن‌ها جلب شود. (به احتمال خیلی قوی کفش‌های صداداری که این روزه زنان به پا می کنند مصداق این فراز قرار بگیرد)

:books:برگرفته از توضحیات المیزان و نمونه در ذیل آیه شریفه

?وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَى‏ فىِ الظُّلُمَتِ أَن لَّا إِلَاهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنىّ‏ كُنتُ مِنَ الظَّلِمِینَ(۸۷)فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نجَّیْنَاهُ مِنَ الْغَمّ‏ وَ كَذَالِكَ نُجِى الْمُؤْمِنِینَ(۸۸- انبیاء)

?و یاد كن صاحب ماهى (حضرت یونس) را ‏ زمانى كه خشمناك از میان قومش‏ رفت و گمان كرد كه ما زندگى را بر او تنگ نخواهیم گرفت؛ پس در تاریكى‏‌هاى شب، زیر آب و در دل ماهى‏، ندا داد كه: معبودى جز تو نیست تو از هر عیب و نقصى منزّهى، همانا من از ستمكارانم. پس ندایش را اجابت كردیم و از اندوه نجاتش دادیم و این‏‌گونه مؤمنان را نجات مى‏‌دهیم.

«نون» در لغت به معنى ماهى عظیم یا به تعبیر دیگر نهنگ یا وال است‏. مراد از ذو النون (صاحب ماهى)، یونس پیغمبر علیه السلام است كه از طرف پروردگار بر اهل نینوا مبعوث شد و ایشان را دعوت كرد ولى ایمان نیاوردند. پس از مدتی که ایمانشان نا امید شد نفرینشان كرد و از خدا خواست تا عذابشان كند.

یونس در حالی که از قومش غضبناک بود از میانشان بیرون شد و آنها را به عذاب خدا سپرد و رفت بدون اینكه از ناحیه خدا دستورى داشته باشد. اما همین كه نشانه‏‌هاى عذاب نمودار شد قوم او توبه كردند و ایمان آوردند. پس خدا عذاب را از ایشان برداشت و خداوند صحنه‏‌اى به وجود آورد كه در نتیجه یونس به شكم یك ماهى بزرگ فرو رفت و در آنجا زندانى شد تا آنكه خدا آن بلیه را از او برداشته دو باره به سوى قومش فرستاد.

جمله « كَذلِكَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ» نشان مى‏‌دهد نسخه ای که یونس علیه السلام آن را برای نجات خود به کار بست و خداوند او را از گرفتاری رهایش کرد جنبه اختصاصی نداشته است. بسیارى از حوادث غم‏‌انگیز و گرفتاری‌هاى سخت و مصیبت‏‌بار مولود گناهان ماست.

هر انسان مومنی می تواند با به کار بستن همان سه نكته‏‌اى كه یونس علیه السلام به کار بست، نجات و رهایى حتمى خود را از خداوند متعال طلب کند: ۱- توجه به حقیقت توحید و اینكه هیچ معبود و هیچ تكیه‏‌گاهى جز خدای سبحان نیست.۲- پاك شمردن و تنزیه خدا از هر عیب و نقص و ظلم و ستم، و پرهیز از هر گونه گمان سوء در باره ذات پاك او ۳- اعتراف به گناه و تقصیر خویش.

?أَ يَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنين (۵۵) نُسارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْراتِ بَلْ لا يَشْعُرُون (۵۶- مومنون)

?آیا گمان مى‏‌كنند افزونى و گسترشى كه به سبب مال و اولاد به آنان مى‏‌دهیم؛ برای آن است که مى‏‌خواهیم در عطا كردن خیرات به آنان شتاب ورزیم؟ [چنین نیست‏] بلكه [آنان‏] درك نمى‏‌كنند.

تصوری بین دینداران بی بضاعت و بی دینان ثروتمند رواج دارد که گمان می کنند داشته و انباشته آنان که بی دینی می کنند همه از لطف و عنایت ویژه خداوندی به آن‌هاست و به تعبیر دیگر خدا نظر خیر و رحمت به آنها کرده است که اینچنین ثروت و دارایی مالی و فامیلی را به زندگی آن‌ها سرازیر کرده است؛ اما خدا در این آیات خط بطلان بر چنین تصوری کشیده و صاحبان این پندار را افرادی قلمداد کرده است که از درک و شعور لازم برای فهم حقیقت این امر بی بهره اند.

 زیرا آن‌ها نمى‏‌دانند كه این فرزندان و اموال فراوان در حقیقت یك نوع عذاب و مجازات یا مقدمه عذاب و كیفر براى آنها است. آنها نمى‏‌دانند كه خدا مى‏‌خواهد آن‌ها را در ناز و نعمت فرو برد تا به هنگام گرفتار شدن در چنگال كیفر الهى، تحمل عذاب بر آنها دردناك‌تر باشد؛ زیرا اگر درهاى نعمت به روى انسان بسته شود او آمادگى پذیرش ناراحتیها را پیدا می کند؛ اما اگر كسى را از میان ناز و نعمت بیرون كشند و به زندان مخوف و حشتناكى بیفكنند فوق العاده برای او دردناك خواهد بود.

بعلاوه این فراوانى نعمت، پرده‏‌هاى غفلت و غرور را بر روى چشمان او ضخیم‏تر مى‏كند تا آنجا كه راه باز گشت بر او غیر ممكن مى‏‌شود و این همان چیزى است كه در سایر آیات قرآن از آن به قانون استدراج‌ یاد شده است.

?يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْديهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُون (۲۴- نور)

?روزى كه زبان‏‌ها و دست‏‌ها و پاهایشان بر ضد آنان به گناهانى كه همواره انجام مى‏‌دادند، شهادت می دهند.

پیام آیه صریح است و روشن و نیازی به توضیح ندارد؛ تنها چیزی که می توان گفت توجه به هشداری است که در آیه نهفته است. هشدار به کسانی که گناه در خلوت را ساده انگاشته و به راحتی از کنار آن می گذرند غافل از آنکه در مخفی ترین مکان‌ها همواره شاهدانی با ما هستند که گناه، خیانت و جنایت را درک کرده و در آن روز که محکمه عدل الهی بر پا می شود بر علیه ما شهادت می دهند.
نمونه

?وَ عَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَّكُمْ لِتُحْصِنَكُم مِّن بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنتُمْ شَاكِرُونَ(۸۰- انبیاء )

?ما ساختن زره را به داود علیه السلام آموختیم، تا شما را در جنگ‌هایتان حفظ كند. آیا شكر آن را به جا مى‏‌آورید؟

«لبوس» بر اساس آنچه که صاحب تفسیر مجمع البیان مى‏‌گوید هر گونه اسلحه دفاعى و تهاجمى؛ مانند زره، شمشیر و نیزه را شامل مى‏‌شود؛ ولى عبارت « لِتُحْصِنَكُم؛ تا شمارا حفظ کند» قرینه خوبی است که نشان مى‏‌دهد «لبوس» در اینجا به معنى زره است.

نکته ای که در این آیه وجود دارد این است که خداوند متعال می فرماید ما به داود علیه السلام یاد دادیم که چگونه زره بسازد بعد جمله ای دارد که معلوم می شود این تعلیم برای نفع شخصی نبوده است چون نمی فرماید آموختیم تا با ساخت و پوشیدن زره از خود محافظت کند بلکه می فرماید تا شما را از خطر حفظ کند این جمله نشان می دهد که تعلیم صنعت زره و ساخت آن به دست داود علیه السلام برای منفعتی عام و حفظ مومنان از خطر دشمنان بوده است. آنگاه در پایان در قالب سوالی به جامعه ایمانی توصیه اکید می کند که قدر این نعمت را دانسته و نسبت به آن شکرگزار باشند.

زره امروز جامعه اسلامی ادوات نظامی و تدافعی و نیز هسته است که خداوند متعال دانش ساخت و تجهیز آن را به دانشمندان ما عنایت می کند ما نیز وضیفه داریم بر اساس دستور قرآن کریم قدردان آن‌ها و سپاسگذار این نعمت الهی باشیم.

 مجمع البیان

?ادْفَعْ بِالَّتىِ هِىَ أَحْسَنُ (۹۶- مومنون)

?به بهترین شیوه بدی را از خودت دور کن

یكى از مؤثرترین راههای مبارزه با دشمنان سرسخت و لجوج آن است كه بدی‌های آنها به نیكى پاسخ داده شود؛ اینجاست كه شور و غوغایى از درون و جدان آن‌ها برخاسته و او را سخت تحت ضربات سرزنش و ملامت قرار مى‏‌دهد. این کار در بسیار از موارد سبب بیداری وجدان تغییر عملکرد او می شود.

در سیره پیشوایان و روش عملى پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و ائمه هدى علیهم السلام بسیار دیده شده كه افراد یا جمعیت‌هایى را كه دارای بدترین برخورد بوده‏اند را به نیكى پاسخ گفته و مشمول محبتشان ساخته‏‌اند؛ که همین طرز برخورد، سبب انقلاب درونی و دگرگونى روحى و باز گشت آنها به راه حق شده است.

 قرآن کریم به دفعات این شیوه را به عنوان یك اصل در مبارزه با بدیها به مسلمانان گوشزد کرده است و حتى در آیه ۳۴ سوره فصلت مى‏‌گوید: « نتیجه این كار آن خواهد شد كه دشمنان سرسخت، دوستان گرم و صمیمى شوند.»

 یک تذکر مهم:

ناگفته پیدا است كه این دستور مخصوص مواردى است كه دشمن از آن سوء استفاده نكند و آن را دلیل بر ضعف شما نشمارد و بر جرات و جسارتش افزوده نگردد.

و نیز مفهوم این سخن هرگز سازش‌كارى و قبول تسلیم در برابر وسوسه‏‌هاى دشمنان نیست، و شاید به همین دلیل بعد از بیان این دستور در آیات فوق بلافاصله به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دستور داده شده است كه از همزات و وسوسه‏‌هاى شیاطین و حضور آن‌ها به خدا پناه ببرد.

 نمونه

?وَ لَوْ لَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكمُ‏ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَكىَ‏ مِنكمُ مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا (۲۱- نور)

?اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، هرگز احدى از شما [از عقاید باطل و اعمال و اخلاق ناپسند] پاك نمى‏‌شد.

«زكات» و «تزكیه» در اصل به معنى «نمو یافتن و نمو دادن» است، ولى در معناى «پاك شدن و پاك كردن» هم به كار رفته است که ممكن است هر دو معنا به یك ریشه باز گردد؛ زیرا تا پاكى از موانع و مفاسد و رذائل نباشد نمو و رشد امكان پذیر نخواهد بود.

بر اساس این آیه، تنها عامل نجات انسان‌ها از آلودگی‌ها و انحرافات و نیز رشد و بالندگی روحی او فقط فضل و رحمت الهى است و بس؛ با این تحلیل که: او هم نعمت عقل را به انسان داده و هم از طریق و فرستادگانش راه پاک شدن و ماندن و رشد کردن را به بشر تعلیم داده است. افزون بر این عنایات عمومی، توفیقات خاص او و امدادهاى غیبیش كه نصیب انسانهاى آماده و مستعد مى‏‌گردد را هم باید اضافه کرد.

بنابراین اگر تبعیت از دین خدا و الطاف او نباشد محال است کسی بتواند در را خود سازی و ترک گناهان قدم از قدم بردارد و نیز با همین آیه ثابت می شود که تمام عرفانها و دستورالعمل هایی که خارج از این مسیر است همگی باطل اند و تنها باعث گمراهی انسان می شوند.

 نمونه

?وَ لَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا(۲۶)إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ كاَنُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ كاَنَ الشَّیْطَنُ لِرَبِّهِ كَفُورًا(۲۷- اسراء)

هیچ‏‌گونه اسراف و ریخت و پاشی مكن. بى‏‌تردید اسراف كنندگان و ولخرجان، برادران شیاطین‏‌اند، و شیطان همواره نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است.

«تبذیر» در اصل از ریشه «بذر» و به معنى پاشیدن دانه مى‏‌آید، منتهی این كلمه مخصوص مواردى است كه انسان اموال خود را به صورت غیر منطقى، مصرف مى‏كند که معادل آن در فارسى «ریخت‏‌وپاش» است. به تعبیر دیگر تبذیر آن است كه مال در غیر موردش مصرف شود هر چند كم باشد، و اگر در موردش صرف شود تبذیر نیست هر چند زیاد باشد.

در آیه بعد مبذرین را برادران شیاطین خواند که این برای آن است که آنها نیز نعمت‌هایی را که خدا داد، كفران مى‏‌كنند و در غیر محلش، صرف مى‏‌نمایند.

تعبیر به «اخوان؛ برادران» یا برای آن است كه اعمالشان هم‌ردیف و هماهنگ اعمال شیاطین است؛ همچون برادرانى كه یكسان عمل مى‏‌كنند و یا به دلیل آن است كه در دوزخ همنشین شیطان اند.

?وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ وَ لا يَزيدُ الظَّالِمينَ إِلاَّ خَسارا (۸۲- اسراء)

?ما قرآن را نازل مى‏‌كنیم كه مایه شفاء و رحمت مؤمنان است‏؛ ولى ستمگران، جز خسران و زیان بیشتر، چیزى بر آنها نمى‏‌افزاید.

اگر قرآن را شفا نامیده با اینكه شفا باید حتما مسبوق به مرضى باشد، خود این معنا را می رساند كه دل‌هاى بشر حالاتى دارد كه اگر قرآن را با آن مقایسه كنیم خواهیم دید كه همان نسبتى را دارد كه یك داروى معالج با مرض دارد.

از اینجا روشن می شود كه انسان، همان‌طور كه سلامتى و بیماری جسمى دارد، سلامتى و بیمارى روحى هم دارد و همان‌طور كه اختلال در نظام جسمى او باعث مى‏‌شود كه دچار مرض‌هایى جسمى گردد، اختلال در نظام روحی او نیز باعث مى‏‌شود به انواع بیماری‌هاى روحى مبتلا شود۱ و همان‌طور كه براى مرض‌هاى جسمیش دارویی وجود دارد، براى مرض‌هاى روحیش نیز دارویی هست.

قرآن کریم همان نسخه شفابخش است که داروی تمام مرضهای روحی را ارئه می کند؛ البته این نسخه، برای مومنین که به آن ایمان دارند و پذیرای آن هستند نافع است و شفادهنده ولی برای غیر مومنین که آن را باور ندارند و پذیرای آن نیستند نه تنها شفادهنده نیست؛ بلکه بر درد و آلام درونی آنها می افزاید. باید توجه داشت که علت این افزایش درد، قرآن نیست بلکه آن مرض درونی آن‌هاست که چون دارو را نمی پذیرد واکنش‌های دردآور بیشتری از خود نشان می دهد.

المیزان.

 إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكمُ‏ وَ إِنْ أَسَأْتمُ‏ (۷- اسراء)

اگر نیكى كنید، به خود نیكى كرده‏ اید و اگر بدى هم كنید، باز به خود بد كرده‏ اید.

علامه طباطبایی(ره) در تفسیر این آیه می نویسد: «لام» در«لانفسكم» و نیز در «فلها»، لام اختصاص است یعنى: خوبی و بدی شما مختص به خود شما است، بدون اینكه چیزی از آن به دیگران بچسبد، و این خود قانون در حال اجرای خداست كه اثر و تبعات عمل هر كسى را- چه خوب و چه بد- به خود او برمى‏‌گرداند. و این همان معنایی است که در قرآن به دفعات و با تعابیر گوناگون آمده است که «اثر هر عمل- چه خوب و چه بد- به صاحبش برمى‏‌گردد».