موسسه آموزش عالي حوزوي فاطمیه دامغان

لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا فِيهِنَّ ۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

حکومت و مالکیت آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست، تنها از آن خداست. و او

بر هر چیزى تواناست. (مائده/۱۲۰)

ذکر این جمله در واقع به عنوان دلیل و علت براى رضایت بندگان از خدا است; زیرا کسى که بر همه چیز توانا است و بر سراسر عالم هستى حکومت مى کند، توانائى دارد که هر چه بندگان از او بخواهند به آنها ببخشد، و آنها را خشنود و راضى گرداند.

ضمناً مى تواند اشاره اى به نادرستى عمل نصارى در پرستش مریم (علیها السلام)بوده باشد; زیرا عبادت، تنها شایسته کسى است که بر سراسر عالم آفرینش حکومت مى کند، نه مریم (علیها السلام) که مخلوقى بیش نبوده است.

تفسیر نمونه

إِن تُبْدُوا خَيْرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَن سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا قَدِيرًا

ﺍﮔﺮ ﻛﺎﺭ ﺧﻴﺮﻱ ﺭﺍ ﺁﺷﻜﺎﺭ ﻛﻨﻴﺪ ، ﻳﺎ ﺁﻥ ﺭﺍﭘﻨﻬﺎﻥ ﺩﺍﺭﻳﺪ ، ﻳﺎ ﺍﺯ ﺑﺪﻱِ [ ﺩﻳﮕﺮﺍﻥ ] ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻨﻴﺪ ، [ ﻛﺎﺭﻱ ﻣﻮﺭﺩ ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪﺍ ﺍﻧﺠﺎم ﺩﺍﺩﻩ ﺍﻳﺪ ] ; ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺧﺪﺍ [ ﺑﺎ ﻗﺪﺭﺕ ﺩﺍﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﺍﻧﺘﻘﺎم ] ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻨﻨﺪﻩ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﺎﺳﺖ .(نساء/١٤٩)

اگر نیکى هاى افراد را اظهار کنید و یا مخفى نمائید مانعى ندارد، به خلاف بدى ها که مطلقاً جز در موارد استثنائى باید کتمان شود و نیز اگر در برابر بدى هائى که افراد به شما کرده اند راه عفو و بخشش را پیش گیرید بهتر است; زیرا این کار در حقیقت یک نوع کار الهى است که با داشتن قدرت بر هر گونه انتقام، بندگان شایسته خود را مورد عفو قرار مى دهد.

عفو و گذشت مخصوص موارد قدرت و پیروزى بر دشمن و شکست نهائى او است.

یعنى در موردى که احساس خطر جدیدى از ناحیه دشمن نشود، بلکه عفو و گذشت از او یک نوع اصلاح و تربیت در مورد او محسوب شود و او را به تجدیدنظر در مسیر خود وادارد.

تفسیر نمونه

?إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ ۖ وَإِن تَكُ حَسَنَةً يُضَاعِفْهَا وَيُؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْرًا عَظِيمًا

:stars:خداوند (حتّى) به اندازه سنگینى ذرّه اى ستم نمى کند. و اگر کار نیکى باشد، آن را دو چندان (و بیشتر) مى سازد. و از نزد خود، پاداش عظیمى (به آنها) مى دهد. (نساء/۴۰)

چرا خدا ظلم نمى کند؟

از آنجا که ظلم و ستم معمولاً یا بر اثر جهل است، یا احتیاج و یا کمبودهاى روانى، کسى که نسبت به همه چیز و همه کس عالم و از همه بى نیاز و هیچ کمبودى در ذات مقدس او نیست، ممکن نیست ظلم کند، نه این که نمى تواند ظلم کند و نه این که ظلم و ستم در مورد او متصور نباشد (آن چنان که طایفه اشاعره تصور کرده اند) بلکه در عین توانائى، به خاطر این که حکیم و عالم است، از ظلم کردن، خوددارى مى نماید و هر چیز را در جاى خود در این جهان پهناور هستى قرار مى دهد، و با هر کس طبق شایستگى و اعمالش رفتار مى کند.

تفسیر نمونه

?وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

و (براى رسیدن به وحدت) باید از میان شما، جمعى دعوت به نیکى، و امر به معروف و نهى از منکر کنند. و رستگاران آنها هستند.
(آل عمران/۱۰۴)

در این آیه به مسأله امر به معروف و نهى از منکر اشاره شده که در حقیقت به منزله یک پوشش اجتماعى براى محافظت جمعیت است; زیرا اگر مسأله امر به معروف و نهى از منکر در میان نباشد عوامل مختلفى که دشمن بقاى وحدت اجتماعى هستند، همچون موریانه از درون، ریشه هاى اجتماع را مى خورند، و آن را از هم متلاشى مى سازند، بنابراین، حفظ وحدت اجتماعى بدون نظارت عمومى ممکن نیست!

در آیه فوق دستور داده شده همواره در میان مسلمانان باید امتى باشند که این دو وظیفه بزرگ اجتماعى را انجام دهند، مى فرماید: باید از میان شما جمعى باشند که مردم را به نیکى دعوت مى کنند و امر به معروف مى نمایند و از بدى باز مى دارند.

و در پایان آیه تصریح مى کند که فلاح و رستگارى تنها از این راه ممکن است لذا مى فرماید: و آنها همان رستگارانند (وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

تفسیر نمونه

?وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ

به یقین همه شما را با امورى همچون ترس، گرسنگى و کاهش در مالها و جانها و میوه ها آزمایش مى کنیم. و بشارت ده به صابران.(بقره/۱۵۵)

در این آیه به مسأله آزمایش به طور کلى و چهره هاى گوناگون آن اشاره مى کند و به عنوان یک امر قطعى و تخلف ناپذیر مى فرماید: به طور مسلّم ما همه شما را با امورى همچون ترس، گرسنگى، زیان مالى و جانى و کمبود میوه ها آزمایش مى کنیم (وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْء مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْص مِنَ الأَمْوالِ وَ الأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ).

و از آنجا که پیروزى در این امتحانات، جز در سایه مقاومت و پایدارى ممکن نیست در پایان آیه مى فرماید: و بشارت ده صابران و پایداران را (وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ).

آنها هستند که از عهده این آزمایش هاى سخت به خوبى بر مى آیند و بشارت پیروزى متعلق به آنها است، اما سست عهدان بى استقامت، از بوته این آزمایش ها سیه روى درمى آیند.

تفسیر نمونه

 وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّىٰ نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ (سوره بقره آیه ۵۵)

و (نیز به یاد آورید) هنگامی را که گفتید: «ای موسی! ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد؛ مگر اینکه خدا را آشکارا (با چشم خود) ببینیم!» پس صاعقه شما را گرفت؛ در حالی که تماشا می‌کردید.

قرآن زنده گذاردن دختران و سر بريدن پسران بنى اسرائيل را عذاب مى‌خواند، و آزادى از اين شكنجه را نعمت خويش مى‌شمارد. گويا مى‌خواهد هشدار دهد كه انسانها بايستی سعى كنند آزادى صحيح خويش را به هر قيمت كه هست به دست آورند و حفظ نمايند. چنانكه على عليه السّلام به اين مطلب در گفتار خود اشاره مى‌فرمايد:

«زنده بودن و زير دست بودن براى شما مرگ است، و مرگ براى شما در راه به دست آوردن آزادى زندگى است» . دنياى امروز با گذشته اين فرق را دارد كه در آن زمان فرعون با استبداد مخصوص خود پسران و مردان را از جمعيّت مخالفش مى‌گرفت، و دختران آنها را آزاد مى‌گذارد، ولى در دنياى امروز تحت عناوين ديگرى روح مردانگى در افراد كشته مى‌شود و دختران به اسارت شهوات افراد آلوده در مى‌آيند.

نمونه

إِن يَنصُرْكُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ ۖ وَإِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِي يَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ ۗ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

اگر خداوند شما را یاری کند، هیچ کس بر شما غلبه نخواهد کرد و اگر دست از یاری شما بردارد کیست شما را یاری کند؟ و مومنان تنها باید بر خداوند توکل کنند.
(آل عمران ،آیه ۱۶۰)

یکی از نکات مهم این آیه این است که: به هنگام تصمیم نهائى باید توکل بر خدا داشته باشى ، یعنى در عین فراهم نمودن اسباب و وسائل عادى، استمداد از قدرت بى پایان پروردگار را فراموش مکن!

البته معناى توکل این نیست که انسان از وسائل و اسباب پیروزى که خداوند در جهان ماده در اختیار او گذاشته است، صرف نظر کند.

بلکه منظور این است: انسان در چهار دیوار عالم ماده، و محدوده قدرت و توانائى خود محاصره نگردد، بلکه چشم خود را به حمایت و لطف پروردگار بدوزد، این توجهِ مخصوص، آرامش و اطمینان و نیروى فوق العاده روحى و معنوى به انسان مى بخشد که در مواجهه با مشکلات اثر عظیمى خواهد داشت

تفسیر نمونه

تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ

پربرکت و زوال ناپذیر است نام پروردگار صاحب جلال و بزرگوار تو.(الرحمن/۷۸)

:stars:تَبارَک از ریشه برک (بر وزن درک) به معنى سینه شتر است، و از آنجا که شتران هنگامى که در جائى مى خوابند و ثابت مى مانند، سینه خود را به زمین مى چسبانند، این واژه به معنى ثابت ماندن، پایدار و با دوام بودن به کار رفته است، و نیز از آنجا که سرمایه بادوام و زوال ناپذیر، فوائد زیاد دارد، به موجود پرفایده، مبارک گفته مى شود، و شایسته ترین کسى که این عنوان براى او سزاوار است ذات پاک خداوند است که، سرچشمه همه خیرات و برکات مى باشد.

این تعبیر، به خاطر آن است که، در این سوره انواع نعمتهاى الهى، در زمین و آسمان، در خلقت بشر، و در دنیا و آخرت آمده است، و از آنجا که اینها همه از وجود پر برکت پروردگار، افاضه مى شود، مناسب ترین تعبیر همان است که در این آیه آمده است.

تفسیر نمونه

وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ ۚ إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصَارُ (سوره ابراهیم ــ آیه ۴۲)

و خدا را از آنچه ستمكاران انجام می‌دهند، بی‌خبر مپندار؛ مسلّماً [كیفر] آنان را برای روزی كه چشم‌ها در آن خیره می‌شود به تأخیر می‌اندازد.

در اينجا وضع ظالمان و ستمگران را در روز قیامت مجسّم مى‌سازد. نخست با لحنى تهديد آميز (تهديدى نسبت به ظالمان و ستمگران) چنين آغاز مى‌كند: اى پيامبر! گمان مبر كه خداوند، از آنچه ظالمان انجام مى‌دهند، غافل است». اين سخن در حقيقت پاسخى است به سؤال كسانى كه مى‌گويند اگر اين عالم خدايى دارد، خدايى عادل و دادگر، پس چرا ظالمان را به حال خود رها كرده است؟

قرآن در برابر اين سؤال مى‌گويد: خدا هرگز غافل نيست، اگر به فوريت آنها را مجازات نمى‌كند به خاطر آن است كه اين جهان ميدان و محل آزمايش و پرورش انسانهاست، و اين هدف بدون آزادى ممكن نيست.

سپس مى‌گويد: «خدا مجازات آنها را به روزى تأخير مى‌اندازد كه در آن روز، چشمها (از شدّت ترس و وحشت) از حركت مى‌ايستد و به يك نقطه دوخته شده، بى‌حركت مى‌مانند».

برگزیده تفسیر نمونه

?سَلَامٌ قَوْلًا مِّن رَّبٍّ رَّحِيمٍ

سلام (و درود الهى بر آنها)، سخنى است از سوى پروردگارى مهربان.(یس/۵۸)

این نداى روح افزا، نشاط بخش و مملو از مهر و محبت او، چنان روح انسان را در خود غرق مى کند، و به او لذت و شادى و معنویت مى بخشد، که با هیچ نعمتى برابر نیست، آرى شنیدن نداى محبوب، ندائى آمیخته با محبت، و آکنده از لطف، سر تا پاى بهشتیان را غرق سرور مى کند، که یک لحظه آن بر تمام دنیا و آنچه در آن است برترى دارد!

در روایتى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) آمده است: در همان حال که بهشتیان، غرق در نعمتهاى بهشتى هستند، نورى بر بالاى سر آنها آشکار مى شود، نور لطف خداست که بر آنها پرتو افکنده، ندائى برمى خیزد که سلام بر شما اى بهشتیان! و این همان است که در قرآن آمده: سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبّ رَحِیم .

اینجاست که نظر لطف خداوند، چنان آنها را مجذوب مى کند که از همه چیز، جز او غافل مى شوند، و همه نعمتهاى بهشتى را در آن حال، به دست فراموشى مى سپارند، و اینجاست که فرشتگان از هر درى بر آنها وارد مى شوند، و مى گویند درود بر شما .

تفسیر نمونه

مُتَّكِئِينَ عَلَىٰ رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِيٍّ حِسَانٍ

این در حالى است که بهشتیان بر تختهایى سبز رنگ بسیار ممتاز و زیبا تکیه زده اند.
(الرحمن/۷۶)

رَفْرَف در اصل به معنى برگهاى گسترده درختان است، و سپس به پارچه هاى زیباى رنگارنگ که، بى شباهت به منظره باغها نیست، اطلاق شده.

حسان جمع حسن (بر وزن چمن) به معنى خوب و زیبا است.

به هر حال، این تعبیرات همه، حاکى از این است که، بهشت همه چیزش ممتاز است، میوه ها، غذاها، قصرها، فرشها و خلاصه هر چیزش در نوع خود بى نظیر و بى مانند است، بلکه باید گفت: این تعبیرات نیز هرگز نمى تواند آن مفاهیم بزرگ و بى مانند را در خود جاى دهد، و تنها شبحى از آن را در ذهن ما ترسیم مى کند.

تفسیر نمونه

?فِيهِمَا فَاكِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ

در آنها میوه هاى فراوان و درخت خرما و انار است.(الرحمن/۶۸)

قابل توجه این که، در آیات فوق، از میان غذاهاى بهشتى مخصوصاً روى میوه ها تکیه شده، و از میان تمام میوه ها، به خصوص خرما و انار را نام مى برد، و عجب این که، به جاى خرما ، درخت نخل گفته شده، ولى در مورد انار نام خود میوه آمده است، و لابد هر کدام نکته اى دارد.

اما ذکر خصوص میوه ها، از میان غذاهاى بهشتى، به خاطر اهمیتى است که میوه ها در تغذیه دارند، تا آنجا که انسان را موجودى میوه خوار نامیده اند، و نقش میوه ها در طراوت و شادابى و نشاط انسان، نه تنها از نظر علمى، بلکه از نظر تجربه عمومى مردم نیز آشکار است.

و اما ذکر درخت نخل به جاى میوه آن، ممکن است از این نظر باشد که، درخت نخل علاوه بر میوه اش از جهات مختلف مورد استفاده است، در حالى که درخت انار چنین نیست، از برگهاى نخل انواع وسائل زندگى، از فرش گرفته تا کلاه و لباس و وسیله حمل و نقل و تخت خواب مى بافند، و از الیاف آن استفاده هاى مختلف مى کنند، بعضى از قسمتهاى آن خواص داروئى دارد و حتى از تنه آن به عنوان ستون براى بعضى عمارتها یا پل براى عبور از نهرها استفاده مى کنند.

تفسیر نمونه

?هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ

آیا جزاى نیکى جز نیکى است؟!
(الرحمن/۶۰)

آیا آنها که در دنیا کار نیک کرده اند، جز پاداش نیک الهى، انتظارى درباره آنها مى رود؟

گرچه در روایات اسلامى یا تفسیر مفسران، احسان در این آیه، تنها به معنى توحید یا به معنى توحید و معرفت یا به معنى اسلام تفسیر شده، ولى، پیداست، اینها هر کدام مصداق روشنى از این مفهوم گسترده است که، هر گونه نیکى را در عقیده، گفتار و عمل شامل مى شود.
راغب در مفردات مى گوید: احسان چیزى برتر از عدالت است; زیرا عدالت این است که، انسان آنچه بر عهده او است بدهد، و آنچه متعلق به او است بگیرد، ولى احسان این است که، بیش از آنچه وظیفه او است انجام دهد، و کمتر از آنچه حق او است بگیرد.
تفسیر نمونه

وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ

و براى کسى که از مقام پروردگارش خائف است، دو باغ بهشتى است.(الرحمن/۴۶)

خوف از مقام پروردگار یا به معنى خوف از مواقف قیامت و حضور در پیشگاه او براى حساب است، و یا به معنى خوف از مقام علمى خدا و مراقبت دائمى او نسبت به همه انسانها است.
در اینجا تفسیر دیگری است که: منظور ترس از خدا است، نه به خاطر آتش دوزخ و طمع در نعیم بهشت، بلکه تنها به خاطر مقام پروردگار و جلال او خائف است.

و نیز تفسیر دیگری، وجود دارد که: منظور از مقام پروردگار ، مقام عدالت او است; چرا که ذات مقدس او مایه خوف نیست، بلکه، خوف از عدالت او است، و خوف از عدالت نیز، بازگشت به خوف از اعمال خود انسان مى کند; زیرا کسى که پاک است از محاسبه اش چه باک است؟

البته خوف از پروردگار، سرچشمه هاى مختلفى دارد: گاه، همان اعمال ناپاک و افکار آلوده است، و گاه، مقربان به خاطر قرب به ذات پاکش، کمترین ترک اولى و غفلت، مایه وحشت آنها است، و گاه، بدون همه اینها هنگامى که تصور آن ذات نامحدود و عظمت بى انتها را مى کنند، در مقابل او احساس حقارت کرده و حالت خوف به آنها دست مى دهد، این خوفى است که از نهایت معرفت پروردگار حاصل مى شود و مخصوص عارفان و مخلصان درگاه او است.

تفسیر نمونه

يَسْأَلُهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ

تمام کسانى که در آسمانها و زمین هستند از او تقاضا مى کنند، و او هر روز در شأن و کارى است.
(الرحمن/۲۹)

خلقت او دائم و مستمر است، و پاسخگوئى او به نیازهاى سائلان و نیازمندان نیز چنین است، و هر روز طرح تازه اى ابداع مى کند.

یک روز اقوامى را قدرت مى دهد، روز دیگرى آنها را بر خاک سیاه مى نشاند، یک روز سلامت و جوانى مى بخشد، روز دیگر ضعف و ناتوانى مى دهد، یک روز غم و اندوه را از دل مى زداید، روز دیگر مایه اندوهى مى آفریند، خلاصه هر روز، طبق حکمت و نظام احسن، پدیده تازه و خلق و حادثه جدیدى دارد.

توجه به این حقیقت، از یکسو، نیاز مستمر ما را به ذات پاک او روشن مى کند، و از سوى دیگر، پرده هاى یأس و نومیدى را از دل کنار مى زند.

و از سوى سوم، غرور و غفلت را در هم مى شکند.

آرى، او هر روز در شأن و کارى است.

تفسیر نمونه