موسسه آموزش عالي حوزوي فاطمیه دامغان

وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَن تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا ۗ أَيَأْمُرُكُم بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ

 و به شما دستور نمى دهد که فرشتگان و پیامبران را به عنوان پروردگار انتخاب کنید.آیا شما را، پس از آن که مسلمان شدید، به کفر فرمان مى دهد؟! (آل عمران/۸۰)

این جمله، از یک سو، پاسخى است به مشرکان عرب ،که فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند و نوعى ربوبیت براى آنها قایل بودند و با این حال خود را پیرو آئین ابراهیم(علیه السلام) معرفى مى کردند.

 و از سوى دیگر، پاسخى است به صابئان که خود را پیرو یحیى(علیه السلام)مى دانستند ولى مقام فرشتگان را تا سر حدّ پرستش بالا مى بردند.

و نیز پاسخى است به یهود و نصارا که عُزَیر(علیه السلام) یا مسیح(علیه السلام) را فرزند خدا معرفى مى کردند و سهمى از ربوبیت را براى آنها قایل بودند.

 آیه، در پاسخ همه آنها مى گوید: هرگز ممکن نیست پیامبرى با آن علم و آگاهى الهى، مردم را به ربوبیت غیر خدا دعوت کند.

تفسیر نمونه

? يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأَنتُمْ تَشْهَدُونَ

? اى اهل کتاب! چرا به آیات خدا کافر مى شوید،در حالى که (به

درستى آن) گواهى مى دهید؟!(آل عمران/۷۰)

جمله تَشْهَدُونَ به معنى علم و آگاهى است ـ همان گونه که در مجمع البیان و غیر آن آمده است ـ این علم و آگاهى از ذکر اوصاف پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) در تورات و انجیل سرچشمه مى گرفت.

ولى بعضى گفته اند: منظور از آن، علم و آگاهى به کفایت معجزات براى اثبات نبوت پیامبر اسلام است.و بعضى گفته اند: منظور این است که شما در ظاهر انکار مى کنید، ولى در جلسات خصوصى شهادت به صدق دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و حقانیت او مى دهید.

تفسیر نمونه

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأَنتُمْ تَشْهَدُونَ

 اى اهل کتاب! چرا به آیات خدا کافر مى شوید،در حالى که (به درستى آن) گواهى مى دهید؟!(آل عمران/۷۰)

جمله تَشْهَدُونَ به معنى علم و آگاهى است ـ همان گونه که در مجمع البیان و غیر آن آمده است ـ این علم و آگاهى از ذکر اوصاف پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) در تورات و انجیل سرچشمه مى گرفت.

ولى بعضى گفته اند: منظور از آن، علم و آگاهى به کفایت معجزات براى اثبات نبوت پیامبر اسلام است.و بعضى گفته اند: منظور این است که شما در ظاهر انکار مى کنید، ولى در جلسات خصوصى شهادت به صدق دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و حقانیت او مى دهید.

تفسیر نمونه

? يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنجِيلُ إِلَّا مِن بَعْدِهِ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

? اى اهل کتاب!چرا درباره ابراهیم، گفتگو و نزاع مى کنید (و هر کدام، او را پیرو آیین خودتان معرفى مى نمایید)؟! در حالى که تورات و انجیل، بعد از او نازل شده است. آیا نمى اندیشید؟!(آل عمران/۶۵)

این آیه اشاره می کند به این که: شما(اهل کتاب) در مسائل مربوط به مذهب خودتان که از آن آگاهى داشتید بحث و گفتگو کردید و دیدید که حتى در این مباحث گرفتار چه اشتباهات بزرگى شده اید، و چه اندازه از حقیقت دور افتاده اید (و در واقع علم شما جهل مرکب بود).با این حال، چگونه در چیزى که از آن اطلاع ندارید بحث و گفتگو مى کنید و در نتیجه سخنى مى گوئید که با هیچ تاریخى سازگار نیست.

سپس براى تأکید مطالب گذشته و آماده ساختن براى بحث آینده مى گوید: خدا مى داند و شما نمى دانید.

آرى، او مى داند که در چه تاریخى آئین خود را بر ابراهیم(علیه السلام) نازل کرده، نه شما که در زمان هاى بعد به وجود آمده اید، و بدون اطلاع و مدرک، در این باره قضاوت مى کنید.

تفسیر نمونه

وَيُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنجِيلَ

? و به او، کتاب و دانش و تورات و انجیل، خواهد آموخت.(آل عمران/۴۸)

نخست، به تعلیم کتاب و حکمت و دانش به طور کلى اشاره مى کند و بعد دو مصداق روشن این کتاب و حکمت، یعنى تورات و انجیل را بیان مى نماید.

بدیهى است افرادى که به عنوان رهبر جامعه بشریت از سوى خداوند تعیین مى شوند، باید در درجه اول از علم و دانش کافى برخوردار باشند و آئین و قوانین زنده و سازنده اى با خود بیاورند.و در درجه بعد، دلایل و اسناد روشنى براى ارتباط خود با خدا ارائه دهند و با این دو وسیله، مأموریت هدایت مردم را تکمیل و تثبیت کنند، در آیات فوق به این دو معنى اشاره شده است.

در آیه اول سخن از علم و دانش و کتاب آسمانى حضرت مسیح(علیه السلام) است. و در آیه دوم اشاره به معجزات متعدد او است.

تفسیر نمونه

 قَالَتْ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ ۖ قَالَ كَذَٰلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ ۚ إِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ

(مریم) گفت: «پروردگارا! چگونه ممکن است فرزندى براى من باشد، درحالى که انسانى با من تماس نداشته است؟!» فرمود: «خداوند، این گونه هر چه را بخواهد مى آفریند. هنگامى که فرمان وجود چیزى را صادر کند، تنها به آن می گوید«موجود باش!» آن (چیز نیز، بیدرنگ)موجود مى شود.(آل عمران/۴۷)

 قابل توجه این که: درباره آفرینش عیسى(علیه السلام) در این آیه، جمله یَخْلُقُ: مى آفریند به کار رفته، در حالى که درباره آفرینش یحیى در چند آیه قبل، تعبیر به یَفْعَلُ: انجام مى دهد شده است، شاید این تفاوت تعبیر، اشاره به تفاوت خلقت این دو پیامبر بوده باشد، که یکى از مجراى عادى و دیگرى از مجراى غیر عادى به وجود آمده اند.

 این نکته نیز قابل توجه است که: در آغاز این آیات، مریم با فرشتگان سخن مى گوید ولى در اینجا مى بینیم او با خداى خود سخن مى گوید، و از او پاسخ مى شنود، گویا چنان مجذوب ذات پاک حق شد، که واسطه ها را از میان برداشت و یکپارچه با مبدأ عالم هستى پیوند گرفت، و بى هیچ واسطه اى آنچه مى خواست گفت و آنچه مى بایست شنید ـ البته سخن گفتن غیر پیامبران با خدا هر گاه به صورت وحى نبوت نباشد اشکال ندارد.

تفسیر نمونه

اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ

 معبودى جز خداوند یگانه زنده و پاینده، نیست. (آل عمران/۲)

اللّه نام مخصوص خداوند و به معنى ذاتى است که جامع همه صفات کمال، جلال و جمال است، او پدید آورنده جهان هستى است، به همین دلیل، هیچ معبودى شایستگى پرستش جز او را ندارد، و از آنجا که در معنى اللّه یگانگى افتاده است.جمله لا اِلهَ اِلاّ هُو تأکیدى بر آن است.

پس از آن مى افزاید: خداوندى که زنده و قائم به ذات خویش است و موجودات دیگر عالم، قائم به او هستند (الْحَیُّ الْقَیُّومُ).

حَىّ از ماده حیات به معنى زندگى است، و این واژه مانند هر صفت مشبّهه دیگر، دلالت بر دوام و ثبات دارد و بدیهى است که حیات در خداوند حیات حقیقى است; چرا که حیاتش عین ذات او است، نه همچون موجودات زنده در عالم خلقت که حیات آنها عارضى است و لذا گاهى زنده اند و سپس مى میرند، اما در خداوند چنین نیست.

تفسیر نمونه

فَإِن تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنتُكُمْ عَلَىٰ سَوَاءٍ ۖ وَإِنْ أَدْرِي أَقَرِيبٌ أَم بَعِيدٌ مَّا تُوعَدُونَ

اگر (باز) روى گردان شوند، بگو: «من به همه شما یکسان هشدار مى دهم. و (هر چند) نمى دانم این وعده (عذاب) که به شما داده مى شود نزدیک است یا دور!(انبیاء/۱۰۹)

این عذاب و مجازاتى که در اینجا به آن تهدید شده اند ممکن است عذاب قیامت و یا مجازات دنیا و یا هر دو باشد، در صورت اول، علم آن مخصوص خدا است و هیچ کس به درستى از تاریخ وقوع رستاخیز آگاه نیست، حتى پیامبران خدا، و در صورت دوم و سوم ممکن است اشاره به جزئیات و زمان آن باشد، که من از جزئیات آن آگاه نیستم; چرا که علم پیامبر(صلى الله علیه وآله) نسبت به این گونه حوادث همیشه جنبه فعلى ندارد، بلکه گاه جنبه ارادى دارد یعنى تا اراده نکند نمى داند.

تفسیر نمونه

قُلْ إِنَّمَا يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ

بگو: «تنها چیزى که به من وحى مى شود این است که معبود شما خداى یگانه است. آیا تسلیم (حق) مى شوید (و بتها را کنار مى گذارید)»؟!(انبیاء/۱۰۸)

در واقع در این آیه، سه نکته بنیادى مطرح شده است:
نخست این که پایه اصلى رحمت، توحید است و به راستى هر چه بیشتر بیندیشیم وجود این رابطه نیرومند روشن تر مى شود، توحید در اعتقاد، در عمل، توحید در کلمه، توحید صفوف، و توحید در قانون و در همه چیز.

نکته دیگر این که: به مقتضاى کلمه إِنَّما که دلیل بر حصر است، تمام دعوت پیامبران اسلام(صلى الله علیه وآله) در اصل توحید خلاصه مى شود، مطالعات دقیق نیز نشان مى دهد: اصول و حتى فروع و احکام نیز، در پایان، به اصل توحید بازمى گردد.

 آخرین نکته این که: مشکل اصلى تمام جوامع و ملل، آلودگى به شرک در اشکال مختلف است; زیرا جمله: فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ: آیا تسلیم در برابر این اصل مى شوید مى رساند که مشکل اصلى، بیرون آمدن از شرک و مظاهر آن و بالا زدن آستین براى شکستن بتها است، نه فقط بت هاى سنگى و چوبى، که بت ها از هر نوع مخصوصاً طاغوت هاى انسانى!

وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ

ما تو را جز براى رحمت جهانیان نفرستادیم.(انبیاء/۱۰۷)

رحمت بودن وجود پیامبر(صلى الله علیه وآله) براى همه جهانیان، جنبه مقتضى و فاعلیت فاعل دارد، و مسلماً فعلیت نتیجه، بستگى به قابلیت قابل نیز دارد.

تعبیر به: عالَمین: جهانیان آن چنان مفهوم وسیعى دارد که تمام انسان ها را در تمام اعصار و قرون، شامل مى شود و لذا این آیه را اشاره اى بر خاتمیت پیامبر اسلام مى دانند; چرا که وجودش براى همه انسان هاى آینده تا پایان جهان، رحمت و رهبر و پیشوا و مقتدا است، حتى این رحمت، از یک نظر شامل فرشتگان نیز مى شود.

تفسیر نمونه

هر روز با کلام خدا

وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ

در «زبور» بعد از ذکر [= تورات ]نوشتیم: «بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.» (انبیاء/۱۰۵)

بندگان صالح خدا (عبادى الصالحون) کیانند

با توجه به اضافه شدن بندگان به خدا، مسأله ایمان و توحید آنها روشن مى شود، و با توجه به کلمه صالحون که معنى گسترده و وسیعى دارد، همه شایستگى ها به ذهن مى آید:

شایستگى از نظر عمل و تقوا.

شایستگى از نظر علم و آگاهى.

شایستگى از نظر قدرت و قوت.

و شایستگى از نظر تدبیر و نظم و درک اجتماعى.

هنگامى که بندگان با ایمان این شایستگى ها را براى خود فراهم سازند، خداوند نیز کمک و یارى مى کند تا آنها بینى مستکبران را به خاک بمالند، دست هاى آلوده شان را از حکومت زمین کوتاه کنند، و وارث میراث هاى آنها گردند.

بنابراین تنها مستضعف بودن دلیل بر پیروزى بر دشمنان و حکومت روى زمین نخواهد بود، بلکه از یکسو، ایمان لازم است و از سوى دیگر کسب شایستگى ها ، و مستضعفان جهان مادام که این دو اصل را زنده نکنند به حکومت روى زمین نخواهند رسید.

تفسیر نمونه

يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ ۚ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُ ۚ وَعْدًا عَلَيْنَا ۚ إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ

روزى که آسمان را چون طومارى در هم مى پیچیم، (سپس) همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم، آن را باز مى گردانیم. این وعده اى است بر ما، و به یقین آن را انجام خواهیم داد.
(انبیاء/۱۰۴)

در این آیه تشبیه لطیفى نسبت به درنوردیدن طومار عالم هستى در پایان دنیا شده است، در حال حاضر این طومار گشوده است و تمام نقوش و خطوط آن خوانده مى شود و هر یک در جائى قرار دارد، اما هنگامى که فرمان رستاخیز فرا رسد، این طومار عظیم با تمام خطوط و نقوشش، در هم پیچیده خواهد شد.

البته پیچیدن جهان، به معنى فنا و نابودى آن نیست چنان که بعضى پنداشته اند بلکه، به معنى درهم کوبیده شدن و جمع و جور شدن آن است.

به تعبیر دیگر شکل جهان به هم مى خورد، اما مواد آن نابود نمى شود، این حقیقتى است که از تعبیرات مختلف در آیات معاد (مخصوصاً بازگشت انسان از استخوان پوسیده و از قبرها) به خوبى مشاهده مى شود.

تفسیر نمونه

?قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ

?(سرانجام او را به آتش افکندند. ولى ما) گفتیم: «اى آتش! بر ابراهیم سرد و سالم باش.»(انبیاء/۶۹)

بدون شک، فرمان خدا در اینجا فرمان تکوینى بود، همان فرمان که در جهان هستى به خورشید، ماه، زمین، آسمان، آب، آتش، گیاهان و پرندگان مى دهد.

معروف چنین است: آتش آن چنان سرد و ملایم شد که دندان هاى ابراهیم(علیه السلام) از شدت سرما به هم مى خورد، و باز به گفته بعضى از مفسران، اگر تعبیر به سَلاماً نبود، آتش آن چنان سرد مى شد که جان ابراهیم(علیه السلام) از سرما به خطر مى افتاد!.

و نیز در روایت معروفى مى خوانیم: آتش نمرودى تبدیل به گلستان زیبائى شد.

حتى بعضى گفته اند: آن روز که ابراهیم(علیه السلام) در آتش بود: آرام ترین، بهترین و راحت ترین روزهاى عمرش محسوب مى شد .

به هر حال، در این که آتش چگونه ابراهیم را نسوزاند، در میان مفسران گفتگو بسیار است، ولى اجمال سخن این است: با توجه به بینش توحیدى، هیچ سببى بى فرمان خدا کارى از او ساخته نیست، یک روز به کارد در دست ابراهیم(علیه السلام) مى گوید: نبر! و روز دیگر به آتش مى گوید: مسوزان! و یک روز هم به آبى که مایه حیات است فرمان مى دهد: غرق کن فرعون و فرعونیان را.

تفسیر نمونه

?ولَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِن قَبْلُ وَكُنَّا بِهِ عَالِمِينَ

ما وسیله رشد ابراهیم را از قبل به او دادیم. و از (شایستگى) او آگاه بودیم. (انبیاء/۵۱)

رشْد در اصل، به معنى راه یافتن به مقصد است و در اینجا ممکن است اشاره به حقیقت توحید باشد که ابراهیم(علیه السلام) از سنین کودکى از آن آگاه شده بود، و ممکن است، اشاره به هر گونه خیر و صلاح به معنى وسیع کلمه، بوده باشد.

تعبیر به مِنْ قَبْلُ اشاره به قبل از موسى و هارون(علیهما السلام) است.

جمله کُنّا بِهِ عالِمِینَ اشاره به شایستگى هاى ابراهیم(علیه السلام) براى کسب این مواهب است، در حقیقت خدا هیچ موهبتى را به کسى بدون دلیل، نمى دهد، این شایستگى هاست که آمادگى براى پذیرش مواهب الهى را همراه دارد، هر چند مقام نبوت یک مقام موهبتى است.

تفسیر نمونه

خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ ۚ سَأُرِيكُمْ آيَاتِي فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ

(گرچه) انسان از عجله آفریده شده. ولى با عجله چیزى از من نخواهید. بزودى آیاتم را به شما نشان خواهم داد! (انبیاء/۳۷)

در حقیقت تعبیر خُلِقَ الاِْنْسانُ مِنْ عَجَل یک نوع تأکید است، یعنى آن چنان انسان عجول است که گوئى از عجله آفریده شده، و تار و پود وجودش از آن تشکیل یافته! و به راستى بسیارى از مردم عادى چنین اند هم در خیر عجولند و هم در شرّ، حتى وقتى به آنها گفته مى شود: اگر آلوده کفر و گناه شوید، عذاب الهى دامنتان را مى گیرد، مى گویند: پس چرا این عذاب زودتر نمى آید؟!

تعبیر آیاتِى در اینجا ممکن است اشاره به آیات و نشانه هاى عذاب، بلاها و مجازات هائى باشد که پیامبر(صلى الله علیه وآله) مخالفان را با آن تهدید مى کرد و این سبک مغزان کراراً مى گفتند: پس چه شد این بلاهائى که ما را با آن مى ترسانى.

قرآن مى گوید: عجله نکنید، چیزى نمى گذرد که دامانتان را خواهد گرفت.

و نیز ممکن است اشاره به معجزاتى که دلیل بر صدق پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) است بوده باشد، یعنى اگر کمى صبر کنید: معجزات کافى به شما ارائه داده خواهد شد.

تفسیر نمونه