آیا از ایرانیان نیز افرادی در حماسه عاشورا حضور داشتند؟
پیش از ورود به بحث اصلی بیان نکاتی لازم به نظر میرسد:
اول : در سال 61 هجری برابر با قیام امام حسین(ع) هنوز مردم ایران با ابعاد فضایل اهل بیت(ع) آشنایی نداشتند و بیشتر تحت تأثیر اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه آن زمان بودند که بر اساس سیاست خلفا اداره میشد. بهعلاوه؛ بنای امام حسین(ع) بر این نبود که با لشکری که دارای آرایش نظامی و جنگی است، به سوی عراق حرکت کند، تا این سؤال پیش آید که چرا ایرانیان به کمک امام حسین نشتافتند؛ وگرنه ایرانیان از دیرباز در زمره موالیان اهل بیت بوده و همواره خوش درخشیدهاند. شاهد این امر که مردم ایران دلباخته اهل بیت بوده و هستند، این است که بعد از شهادت امام حسین(ع) که مردم با مظلومیت امام حسین و جنایات یزید آشنا شدند، ایرانیانی در قیام مختار که به عنوان خونخواهی امام حسین(ع) صورت گرفت، شرکت نمودند.[1]
برخی مورّخان مینویسند: این موالی (ایرانیان و سایر عجمها) که در کوفه فراوان بودند و کسب و تجارت کوفه غالباً در اختیار آنان بود، به سپاه خونخواهان شهدای کربلا پیوستند. فزونی آنان در لشکر مختار و ابراهیم و توجه این دو فرمانده به ایشان، به حدی بود که خشم اشراف عرب را بر میانگیخت.[2] این وضع، ادامه داشت تا اینکه در زمان قیام زید بن علی، بیشتر موالی عراق، ایرانیان ری، جرجان و خراسان نیز تحت تأثیر قیام وی قرار گرفتند.[3]
دوم : بخشی بزرگ از حماسه و شور و جانفشانی در صحنه پایداری عاشورا، از آن موالیان است، چه وابستگان به بنی هاشم که همراه با اهل بیت(ع) از مدینه به کربلا آمده بودند و چه وابستگان به قبایل اصحاب امام حسین(ع) که از کوفه اعزام شده بودند. برخی از موالی حاضر در میدان کربلا همان ایرانیان ساکن کوفهاند.
سوم : واژه «مولی» و «موالی» و «موالیان» در معانی مختلفی چون: «همپیمان» و یا «بسته» به قبیله آمده است،[4] نه در مفاهیمی مانند «غلام» و «برده» که در ترجمههای عامیانه به چشم میآید. اخیراً که به مسائل تاریخی با رویکردی کاوشگرانهتر نگریسته میشود، توجه بدین مفهوم بیشتر دیده میشود و چنانکه علامه شعرانی نیز در ترجمه «نفس المهموم»، اثر ارزنده شیخ عباس قمی، مینویسد:
«مولی، را در این کتاب به معنای “بسته” ترجمه میکنیم. موالی جمع “مولی” به بستگان؛ یعنی کسی که عرب نیست و یا به یکی از قبایل عرب بسته میشود و یا پیمان میبندد و آن طایفه ملزم میشدند که او را حفظ کنند و میراث او برند و اگر جنایتی کند، غرامتش را بپردازند که در فقه نیز “ولاء عتق” و “جریره” گویند».[5]
با این همه، واژه یاد شده، شامل غیر اعراب است، چه ایرانیان ساکن در سرزمینهای اسلامی و چه رومیان و عبریان و سیاهپوستان آفریقایی. امّا چون ایرانیان بیشترین جمعیّت موالی ساکن کوفه را تشکیل میدادند، منظور از «موالی» که در منابع تاریخی مربوط به حماسه عاشورا دیده میشود، غالباً شامل ایرانیان است؛[6] مگر کسانی که به برخی قراین چون داشتن پسوندی خاص و یا ویژگی ظاهری مانند «اسود» بودن ــ که غالباً شامل سیاهپوستان آفریقایی تبار است ــ شناخته میشوند.
چهارم : پس از شهادت امام حسین(ع) نیز که مورّخان از شرکت موالی کوفه در سپاه «مختار بن ابی عبید ثقفی» سخن میگویند، و نیز در سپاهی که به فرماندهی «ابراهیم بن مالک اشتر» به انگیزه انتقام خون امام حسین(ع) و یاران شهیدش برای نبرد با سپاه شام میرود، سخن از ایرانیان است.[7]
بنابر تحقیق و جستوجو در برخی کتابهای تاریخی و مقاتل، سخن از کسانی است که احتمال ایرانی بودن آنها وجود دارد که در حماسه جاوید عاشورا، نقشی ماندگار داشتهاند که البته نام برخی از آنان در منابع کهن موجود است و برخی نیز در منابع دوران صفویّه مانند بحارالأنوار و تنی چند هم در کتابهای پس از آن که غالباً خالی از پژوهشاند. در این نوشته؛ تنها به ذکر نام کسانی که احتمال ایرانی بودن آنها وجود دارد و در بعضی کتابهای مورد دسترس از آنها نام برده شده، بسنده میشود. و درستی یا نادرستی آن نیازمند تحقیق و وقت بیشتر در منابع تاریخی میباشد که از حوصله این نوشته خارج است.
ادامه »